Odpowiedzialność prawna lekarzy w kontekście filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa

Odpowiedzialność prawna lekarzy w kontekście filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa I. Wprowadzenie. Przedmiot rozprawy doktorskiej Prezentowana rozprawa doktorska podejmuje problem odpowiedzialności prawnej lekarzy w kontekście filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa. Podjęłam to zagadnienie nie dlatego, iż odpowiedzialność prawna lekarzy jest instytucją prawa cywilnego, karnego czy dyscyplinarnego, lecz z uwagi na to, iż dostrzeżono, że pojęcie odpowiedzialności ma ważną treść filozoficzną. W związku z powyższym oraz mając na uwadze szybki postęp nauk medycznych, niezbędne jest przeanalizowanie mechanizmu odpowiedzialności prawnej lekarzy za czynności podejmowane w ramach wykonywanego przez nich zawodu, z uwzględnieniem filozoficznej treści tej odpowiedzialności. Prezentowana rozprawa jest rozprawą z dziedziny filozofii prawa, która wsparta została rzetelną wiedzą o prawie obowiązującym w Polsce. W związku z powyższym niezasadne byłoby ulokowanie omawianej pracy w którejkolwiek z dogmatycznych nauk prawnych. Rozprawa kierowana jest do szerokiego audytorium osób łączących wiedzę prawniczą i filozoficzną, tj. przede wszystkim do filozofów prawa a także do sędziów stosujących prawo w praktyce oraz do lekarzy, którzy wykonują czynności wchodzące w ramy wykonywanego przez nich zawodu. Przedmiotem analizy przedstawianej pracy nie są konkretne czynności (czy ich kategorie), za które lekarz wykonujący zawód może ponosić odpowiedzialność prawną, lecz odpowiedzialność prawna lekarzy w ogólności. Mając powyższe na uwadze nie zawęziłam zakresu przedmiotowego odpowiedzialności prawnej lekarzy do ściśle określonych czynności (np. czynności leczniczych mających cel terapeutyczny). W kontekście prowadzonych rozważań, omówienie zakresu przedmiotowego odpowiedzialności prawnej lekarzy na gruncie każdej z omawianych postaci odpowiedzialności prawnej (tj. odpowiedzialności cywilnej, odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności zawodowej) było jednak konieczne, lecz w ograniczonym zakresie. Powyższe wynika z faktu, iż poszczególne sytuacje, w których lekarze mogą ponosić odpowiedzialność prawną, decydują o treści odpowiedzialności prawnej przez nich ponoszonej. Co więcej, sytuacje te wskazują w jaką kategorię dóbr prawnie chronionych, godzą poszczególne czyny lekarzy lub też jakiej kategorii dóbr prawnie chronionych odpowiedzialność prawna lekarzy dotyczy. W związku z powyższym, w ramach omówienia przedmiotowego zakresu odpowiedzialności prawnej lekarzy, wskazuję na typowe przypadki, w jakich lekarz ponosi odpowiedzialność na gruncie poszczególnych gałęzi prawa. Warto również zaznaczyć, iż dobra prawne nie pozostają bez znaczenia dla treści innych postaci odpowiedzialności lekarzy, w tym odpowiedzialności pozytywnej o której mówi Hans Jonas. Współcześnie odpowiedzialność prawna lekarzy jest obecna jako przedmiot dyskursu, zarówno w debacie publicznej jak i w różnych środowiskach zawodowych. Dotychczas nie została jednak ona poddana analizie przez prawników, poprzez odniesienie się z jednej strony do istoty odpowiedzialności w sensie ontologicznym i zarazem do odpowiedzialności prawnej in genere jako jej postaci (jednocześnie). Z drugiej strony do lekarza jako podmiotu różnych zaktualizowanych postaci istoty fenomenu odpowiedzialności, z uwzględnieniem specyfiki zawodowej tej profesji oraz jego statusu prawnego. Prezentowana rozprawa nie jest komentarzem bieżących zdarzeń. Zakres analizy wyznaczony został przez dwa obszary badawcze, tj. odpowiedzialność prawną lekarzy oraz filozofię odpowiedzialności Hansa Jonasa. Filozofia Hansa Jonasa została w rozprawie potraktowana jako filozofia, która dostarcza niezwykle cennego instrumentarium do analizy odpowiedzialności prawnej lekarzy i kontekstu, który wyraźnie naświetla status lekarzy w społeczeństwie, bez analizy którego trudno jest rozważać ich odpowiedzialność prawną. Filozofia ta została uzupełniona, w pewnym zakresie doprecyzowana i przez to zmodyfikowana, celem dostosowania jej do wymogów przeprowadzanych rozważań. Należy również podkreślić, iż z uwagi na podjęty w niniejszej rozprawie główny temat badawczy, twórczość Hansa Jonasa została ograniczona do jednego wątku przez niego podjętego i nie obejmuje całości dorobku naukowego myśliciela. II. Uzasadnienie wyboru filozofii Hansa Jonasa Hans Jonas był jednym z wielu myślicieli, którzy podejmowali problematykę odpowiedzialności. Jak wskazuje Jacek Filek, Hans Jonas tworzy swoją filozofię w oderwaniu od myśli innych „filozofów odpowiedzialności”. Wypracował on propozycję nowej etyki (etyki odpowiedzialności) oraz jak sądzę bardzo trafnie – przeanalizował problem odpowiedzialności, z uwzględnieniem postępu technologicznego, medycznego i wydarzeń XX wieku. Przedstawił problem odpowiedzialności poprzez precyzyjnie przeprowadzone rozróżnienia. Proponując koncepcję „wzorcowego polityka” wyraziście pokazał zależności pomiędzy różnymi postaciami odpowiedzialności. Polityk jest dla Hansa Jonasa wzorcowym przypadkiem uwarunkowanej odpowiedzialności za bezwarunkowe dobro, tj. kontraktowej odpowiedzialności za dobro z natury rzeczy wymagające pieczy. Na przykładzie wzorcowego polityka uwyraźnia się przejście od pozytywnej odpowiedzialności kontraktowej do pozytywnej odpowiedzialności naturalnej. Wzorcowy polityk jest także podmiotem podlegającym prawu stanowionemu, co powoduje, że o ile spełnią się wymagane prawem przesłanki, może być również podmiotem odpowiedzialności prawnej. Odpowiedzialność prawna polityka nie była przedmiotem szerszych rozważań Hansa Jonasa. „Wzorcowy lekarz” jako podmiot odpowiedzialny, wykazuje dużo cech analogicznych do „wzorcowego polityka”. W związku z dostrzeżeniem podobieństw, zasadne było sięgnięcie do filozofii Hansa Jonasa celem przedstawienia i przeanalizowania odpowiedzialności prawnej lekarzy w znacznie szerszej perspektywie niż prawna, z wykorzystaniem instrumentów przez niego wypracowanych. III. Odpowiedzialność prawna lekarzy. Współczesny polski paradygmat myślenia prawniczego. W Polsce, rozumienie odpowiedzialności prawnej zostało ukształtowane przez Wiesława Langa i większość doktryny oraz judykatury pozostaje w swych rozważaniach w wypracowanym przez niego paradygmacie. Powszechnie przyjmuje się skonstruowaną przez niego definicję odpowiedzialności prawnej w ogólności. Zdaniem tego autora odpowiedzialność prawna w szerokim znaczeniu, we wszystkich dyscyplinach prawniczych, zarówno na gruncie przepisów prawa jak i nauki prawa, oznacza „zasadę ponoszenia przez podmiot przewidzianych prawem ujemnych konsekwencji za zdarzenia lub stany rzeczy podlegające ujemnej kwalifikacji normatywnej i przypisywalne prawnie określonemu podmiotowi w danym porządku prawnym”. Przedstawione przez Wiesława Langa stanowisko prezentuje pozytywistyczny sposób patrzenia na prawo. Wiesław Lang w swoich rozważaniach nie uwzględnia filozoficznego rozumienia odpowiedzialności. Nie analizuje odpowiedzialności prawnej poprzez odniesienie się do istoty fenomenu odpowiedzialności w sensie ontologicznym. Zaakcentować należy, iż w polskiej doktrynie prawa nie podejmowano później znaczących prób szerokiej analizy odpowiedzialności prawnej w ogólności. Współcześnie, osobą która podjęła się omówienia odpowiedzialności prawnej w ogólności, w szczególności pojęć odpowiedzialności prawnej używanych w prawie oraz poddała analizie to z nich, które używane jest gdy mowa o „ponoszeniu odpowiedzialności prawnej”, jest Andrzej Malec. Odpowiedzialność prawna prezentowana przez tego autora nadal pozostaje jednak w duchu pozytywistycznego myślenia o prawie. Stwierdzić przy tym należy, iż odpowiedzialność prawna w doktrynie prawa polskiego analizowana była (i jest) głównie w kontekście poszczególnych gałęzi prawa i pozostaje zgodna z ujęciem wypracowanym przez Wiesława Langa, także w przypadku gdy mowa o odpowiedzialności prawnej lekarzy. Odpowiedzialność cywilną oraz karną lekarze ponoszą na zasadach ogólnych. Odpowiedzialność zawodowa lekarzy natomiast ma podmiotowo ograniczony zakres, bowiem podlegają jej jedynie członkowie samorządu lekarskiego. Odpowiedzialność cywilna lekarzy, co do zasady, definiowana jest jako ponoszenie przez lekarzy ujemnych konsekwencji przewidzianych przez przepisy prawa cywilnego za fakty wartościowane jako ujemne z punktu widzenia porządku prawnego oraz przypisane przez prawo cywilne danemu lekarzowi. Z uwagi na przedmiot rozprawy, analizie została poddana jedynie cywilna odpowiedzialność odszkodowawcza, gdyż stanowi ona typową sankcję odpowiedzialności cywilnej w przypadku lekarzy. Wszystkie postacie odpowiedzialności odszkodowawczej łączy jedna wspólna cecha – świadczenie zmierzające do naprawienia szkody, rozumianej jako zaspokojenie uszczerbku w dobrach jednej osoby przez inny podmiot. W ramach odszkodowawczej odpowiedzialności cywilnej wyróżniane są dwa jej reżimy, tj. odpowiedzialność deliktowa oraz kontraktowa. Wyróżniany jest również trzeci reżim, tj. odpowiedzialność gwarancyjno – ubezpieczeniowa, który nie podlegał analizie w prezentowanej rozprawie. Odpowiedzialność karna lekarzy z kolei, zgodnie ze słownikami języka polskiego bywa definiowana jako „prawny obowiązek odpowiadania przed sądem, poniesienia kary za czyn zabroniony przez prawo, przestępstwo”. W rozprawie odpowiedzialność karna lekarzy rozumiana jest jako odpowiedzialność karna sensu stricto, czyli w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997, Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Odpowiedzialność ta związana jest z pewną represją, z reakcją w odpowiedzi na popełniony przez lekarza czyn, który aby stanowił podstawę odpowiedzialności musi dodatkowo spełniać warunki określone przez ustawę. Odpowiedzialność karna to odpowiedzialność za przestępstwo, czyli czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Zbliżony charakter do odpowiedzialności karnej ma odpowiedzialność zawodowa lekarzy. Ogólnie, odpowiedzialność zawodowa to szczególny rodzaj odpowiedzialności prawnej, który wiąże się z przynależnością do pewnej, samodzielnej oraz ważnej dla społeczeństwa grupy zawodowej. Odpowiedzialność zawodową lekarz ponosi w przypadku gdy dopuści się przewinienia zawodowego, tj. naruszenia obowiązków składających się na istotę, treść oraz społeczną funkcję wykonywanego przez niego zawodu albo postąpi niezgodnie z zasadami deontologii zawodowej, czy też jeżeli popełniony przez niego czyn uznany jest za nieetyczny oraz nie licuje z godnością wykonywanego zawodu, naraża na szwank dobre imię lekarzy lub podważa zaufanie do zawodu. Konsekwencją popełnienia przez lekarza przewinienia zawodowego jest zastosowanie wobec niego kary dyscyplinarnej. IV. Nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej in genere i odpowiedzialności prawnej lekarzy. Nie wartościując żadnych ze stanowisk i koncepcji dotyczących rozumienia odpowiedzialności prawnej in genere oraz odpowiedzialności prawnej lekarzy w ramach poszczególnych gałęzi prawa, proponuję w omawianej rozprawie – nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej in genere oraz odpowiedzialności prawnej lekarzy. Proponowane przeze mnie nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej in genere oraz odpowiedzialności prawnej lekarzy ma na celu rozbudzić dyskurs w tym przedmiocie i nie stanowi „głosu w dyskursie na temat rozumienia pojęcia odpowiedzialności prawnej in genere i odpowiedzialności prawnej lekarzy jednocześnie”. Taki dyskurs nie został jeszcze podjęty w ramach nauk prawnych. Nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej in genere oraz odpowiedzialności prawnej lekarzy sprowadza się do ujęcia ich jako odpowiedzialności prawnej zakorzenionej w ontologii. Odpowiedzialność prawna in genere (odpowiedzialność prawna lekarzy) została w prezentowanej rozprawie ujęta z perspektywy istoty fenomenu odpowiedzialności (w rozumieniu ontologicznym). Takie ujęcie wymagało aby przed docelową analizą odpowiedzialności prawnej, „cofnąć się” na płaszczyznę ontologiczną i zbadać oraz określić istotę fenomenu odpowiedzialności. Dopiero po przeanalizowaniu istoty fenomenu odpowiedzialności i stwierdzeniu „czym” ona jest, możliwe było przeprowadzenie analizy prawnej. Nowe ujęcie odpowiedzialności prawnej lekarzy (odpowiedzialności prawnej in genere), która aktualizuje się w ściśle określonej strukturze i która zachodzi równocześnie z innymi postaciami fenomenu odpowiedzialności a także określenie statusu lekarza jako podmiotu różnych postaci odpowiedzialności stanowi nowe ujęcie, zaś wnioski i postulaty są jej pochodną. W rozprawie rozróżniam przy tym odpowiedzialność w ujęciu abstrakcyjnym od odpowiedzialności w ujęciu rzeczywistym. Pierwsza oznacza odpowiedzialność jako przedmiot rozważań teoretycznych, czyli jako możliwą zaktualizowaną odpowiedzialność, druga natomiast odpowiedzialność, która realnie się urzeczywistnia. Przedmiotem analizy w prezentowanej rozprawie jest zaktualizowana postać odpowiedzialności w sensie abstrakcyjnym, bowiem nie analizuję faktycznie zaistniałych przypadków odpowiedzialności lekarzy. Ponadto odróżnić należy odpowiedzialność właściwą, o której mowa w rozprawie oraz odpowiedzialność jako dyspozycję charakteru, która jest jedynie nakierowana na odpowiedzialność właściwą i która nie stanowi przedmiotu analizy. Jacek Filek taką kwalifikację charakteru określa pojęciem odpowiedzialnościowości i wskazuje, iż warunkiem jej nabycia jest dokonanie przez podmiot pewnych aktów skierowanych na odpowiedzialność (która jest pewnym związaniem podmiotu z jego naprzeciw), tj. jej uświadamianie, poczuwanie się do odpowiedzialności oraz jej podejmowanie. Dopiero wskutek spełniania wskazanych wyżej aktów, podmiot nabywa „odpowiedzialnościowość”, tj. staje się odpowiedzialny we wskazanym wyżej rozumieniu. Odpowiedzialność, którą spełniane przez podmiot akty domniemywają, jest wcześniejsza wobec odpowiedzialnościowości, czyli kwalifikacji charakteru. V. Hipotezy badawcze W rozprawie zostały postawione cztery główne hipotezy badawcze. Pierwszą jest hipoteza, iż lekarz jest podmiotem różnych postaci fenomenu odpowiedzialności (pozytywnej, kontraktowej, naturalnej, negatywnej, o których będzie mowa zdalej), które zachodzą równolegle, w tym odpowiedzialności prawnej, która jest jedną z takich postaci. Jest też w znacznym stopniu autonomiczna, co nie znaczy zupełnie oderwana od pozytywnej odpowiedzialności etycznej. Druga hipoteza, ściśle związana z pierwszą, to przekonanie, iż pojęcie odpowiedzialności tylko na płaszczyźnie semantycznej jest pojęciem wieloznacznym, zaś na płaszczyźnie ontologicznej pojęcie odpowiedzialności jest pojęciem jednoznacznym, bowiem istota fenomenu odpowiedzialności jest jedna. Termin „pojęcie” rozumieć należy semantycznie, czyli jako pewien znak stosowany na oznaczenie „czegoś”, jakiegoś fragmentu rzeczywistości, tj. fenomenu (ew. postaci fenomenu). Trzecią hipotezą jest, iż nie jest możliwe zrozumienie fenomenu odpowiedzialności na podstawie jej znaczenia semantycznego, lecz konieczne jest niejako „cofnięcie się” na płaszczyznę ontologiczną i określenie istoty fenomenu odpowiedzialności, która stanowi następnie punkt odniesienia do dalszej analizy. Każde ze znaczeń nadawanych pojęciu odpowiedzialności jest postacią fenomenu odpowiedzialności. Fenomenem – ogólnie – jest wszystko to, co się nam ukazuje; co jest ujmowane bezpośrednio i z oczywistością a co stanowi punkt wyjścia do badań naukowych. Pojęcie fenomenu nie dotyczy jedynie tego, co dane jest zmysłowo, ale także tego co jest poza możliwością prezentacji zmysłowej. Istota jest przeze mnie rozumiana jako byt ontologiczny; idealny i potencjalny; obiektywny; dany bezpośrednio; intuicyjnie oraz wolny od wszelkich czasoprzestrzennych określeń. Istota jest bytem potencjalnym, który w konkretnym stanie faktycznym (kontekście) podlega aktualizacji. Przez byt rozumiem wszystko to co jest „czymś” i co jest kontradyktoryjne wobec niebytu. Przyjmuję za Hansem Jonasem, że nie powinno się negować przejścia ze sfery bytu do sfery powinności. Czwartą hipotezą, która jest hipotezą normatywną, jest zasadność stwierdzenia, iż odpowiedzialność prawna lekarzy powinna uwrażliwiać i nakierowywać lekarzy na dobra prawnie chronione, które są zarazem przedmiotem ich odpowiedzialności pozytywnej. VI. Cele naukowe W prezentowanej rozprawie zostały postawione trzy główne cele naukowe. Pierwszym jest wykazanie, iż w odniesieniu do lekarzy, szczególnie w przypadkach tzw. hard cases, sąd – w procesie stosowania prawa powinien uwzględnić zachodzącą równolegle do odpowiedzialności prawnej lekarzy, odpowiedzialność pozytywną, o której mowa dalej. Drugim celem zaś jest uzasadnienie przekonania, iż odpowiedzialność prawna lekarzy powinna uwrażliwiać i nakierowywać lekarzy na dobra prawnie chronione, które są zarazem przedmiotem ich odpowiedzialności pozytywnej. Trzecim celem naukowym jest określenie statusu tej odpowiedzialności oraz wskazanie funkcji, które powinny być akcentowane w procesie stosowania prawa, przy uwzględnieniu jej szerszego kontekstu. Uznać należy, iż ww. cele naukowe zostały osiągnięte. VII. Główne metody badawcze W celu uchwycenia oraz przeanalizowania istoty fenomenu odpowiedzialności zastosowałam metodę redukcji fenomenologicznej (ejdetycznej). Metoda ta polega na tym, iż w celu uchwycenia istoty fenomenu pominięte zostaje wszystko to, co dla niego zmienne, niekonieczne, czy przypadkowe. Każda z postaci odpowiedzialności, w tym odpowiedzialność prawna lekarzy, została potraktowana jako postać fenomenu odpowiedzialności. Każde rozumienie pojęcia odpowiedzialności, tj. filozoficzne i prawne, jest zaktualizowaną postacią istoty fenomenu odpowiedzialności. W celu zobrazowania, w jaki sposób wykrystalizowało się filozoficzne ujęcie odpowiedzialności a także zaakcentowania wielości znaczeń odpowiedzialności na płaszczyźnie semantycznej, wskazane było również historyczne przedstawienie kształtowania się rozumienia pojęcia odpowiedzialności. Z uwagi jednak na zasadniczą tematykę rozprawy analiza historycznego kształtowania się rozumienia pojęcia odpowiedzialności możliwa była do zaprezentowania jedynie w sposób bardzo skrótowy. Aby móc dokonać analizy problemu odpowiedzialności prawnej lekarzy w kontekście filozofii Hansa Jonasa, niezbędne było wykazanie, że tzw. „wzorcowy lekarz” jest podobny do „wzorcowego polityka” w rozumieniu Hansa Jonasa, który to polityk jest przypadkiem uwarunkowanej odpowiedzialności za bezwarunkowe dobro. W tym celu konieczne było przeanalizowanie koncepcji „wzorcowych polityka, oraz lekarza”, a następnie porównanie ich, z uwzględnieniem wcześniejszych wniosków. Należy przy tym zaznaczyć, iż z uwagi na fakt, iż odpowiedzialność prawna lekarza dotyczy, co do zasady, osób które wykonują zawód lekarza, nie tylko ukończyły studia medyczne, niezbędne było przeprowadzenie analizy statusu prawnego lekarza jako osoby wykonującej tę profesję. Powyższe wymagało przy tym odniesienia się nie tylko do zawodu lekarza i jego statusu prawnego, ale również uprzednie zdefiniowanie pojęcia zawodu w ogólności. Następnie, analizie został poddany problem odpowiedzialności prawnej lekarza w świetle prawa polskiego oraz w kontekście filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa. W tym celu niezbędne było dokładne przeanalizowanie przesłanek odpowiedzialności prawnej, które warunkują jej zaistnienie. Odpowiedzialność prawna lekarzy została w szczególności skonfrontowana z rozróżnieniem i analizą Hansa Jonasa w zakresie różnych postaci odpowiedzialności. Dopiero po opisaniu i zbadaniu mechanizmu odpowiedzialności prawnej lekarzy w kontekście filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa możliwe było przejście do docelowej analizy zbiorczej, która uwzględniła wszystkie wcześniejsze wnioski, w tym: związane z pojęciem odpowiedzialności i istotą fenomenu odpowiedzialności, czy też porównaniem „wzorcowego lekarza” jako osoby wykonującej zawód z „wzorcowym politykiem”. Celem pracy doktorskiej nie jest ocena poszczególnych zagadnień i rozwiązań prawnych, które pojawiają się przy okazji omawiania mechanizmu odpowiedzialności prawnej uregulowanej w ramach poszczególnych gałęzi prawa. W związku z powyższym, w przypadku gdy w odniesieniu do danego zagadnienia czy rozwiązania prawnego brak jednolitego stanowiska w doktrynie czy orzecznictwie, przyjmuję stanowisko przyjęte za dominujące. VIII. Struktura rozprawy doktorskiej Z uwagi na konieczność odniesienia się w ramach niniejszej rozprawy do różnorodnych grup zagadnień zostały wyodrębnione w niej cztery części, zwieńczone wnioskami. W części pierwszej został zaprezentowany historyczny rozwój pojęcia odpowiedzialności, który wykazał, iż zakres treściowy pojęcia „odpowiedzialności” jest wieloznaczny, nieostry i znacząco wykracza poza jego prawne rozumienie. W części drugiej została zaprezentowana filozofia odpowiedzialności Hansa Jonasa. Zdecydowany akcent analizy został przy tym postawiony na postulowany przez Hansa Jonasa nowy paradygmat etyczny oraz rozróżnienie przez myśliciela różnych postaci odpowiedzialności. Powyższe uzasadnia przedmiot rozprawy oraz zakreślany przez niego zakres analizowanej problematyki. Z kolei trzecia część rozprawy została poświęcona analizie wzorcowego lekarza w odniesieniu do wzorcowego polityka, który jest zdaniem Hansa Jonasa podmiotem różnych postaci fenomenu odpowiedzialności. Przez „wzorcowego lekarza” rozumiem osobę, która wykonuje zawód lekarza, zgodnie z normami prawa, zarówno powszechnie obowiązującego jak i korporacyjnego. Jak zostało wyżej wskazane, aby możliwe było dokonanie analizy porównawczej wzorcowego polityka w rozumieniu Hansa Jonasa oraz wzorcowego lekarza, niezbędne było uprzednie przeanalizowanie pojęcia zawodu oraz zawodu lekarza a także statusu jaki posiada zawód lekarza w świetle polskiego ustawodawstwa. Czwarta część rozprawy natomiast prezentuje mechanizm zachodzenia odpowiedzialności prawnej lekarzy, tj. odszkodowawczej odpowiedzialności cywilnej, odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności zawodowej. Wskazane wyżej postacie fenomenu odpowiedzialności prawnej lekarzy zostały poddane analizie z uwzględnieniem wniosków wypracowanych w poprzednich trzech częściach rozprawy. IX. Filozofia odpowiedzialności Hansa Jonasa. Uzasadnienie wyboru filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa 1. Hans Jonas Przedstawiona konstrukcja pracy ma swoje uzasadnienie w potrzebie uwzględnienia filozoficznej treści fenomenu odpowiedzialności przy analizie problemu odpowiedzialności prawnej lekarzy. Hans Jonas był jednym z głównych myślicieli, którzy podjęli problematykę odpowiedzialności. Urodził się on w 1903 r. w żydowskiej rodzinie zamieszkującej wówczas w Monchengladbach, która niemiecką tożsamość kulturową wiązała z tradycją judaistyczną. Studia odbył we Fryburgu Bryzgowijskim (1921) będąc uczniem E. Husserla i M. Heideggera oraz w Wyższej Szkole Studiów Judaistycznych w Berlinie (1921-1923), a następnie w Marburgu pracował pod kierunkiem M. Heideggera i R. Bultmanna. W 1928 r. obronił rozprawę doktorską poświęconą pojęciu gnozy, zatytułowaną Gnosis and spatantiker Geist. W 1933 r. wyemigrował z Niemiec, najpierw do Londynu a następnie do Palestyny, gdzie pozostał do roku 1949. W roku 1938 prowadził wykłady z filozofii na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, jednak już w 1940 r. został wciągnięty do armii brytyjskiej, w której do roku 1945 odbywał służbę wojskową. Podczas II wojny światowej Hans Jonas pełnił funkcję oficera służb informacyjnych w specjalnej jednostce Jewish Brigade Group. W latach 1948 – 49 jako oficer artylerii armii izraelskiej brał udział w wojnie o niezależność państwa Izrael. W 1949 r. przeniósł się do Kanady, gdzie podjął wykłady na uniwersytetach, kolejno w Montrealu, a następnie w Ottawie. W roku 1955 osiadł w Nowym Yorku i tam w New School for Social Research wykładał aż do roku 1976. Jednocześnie, jako visiting professor wykładał na różnych renomowanych uniwersytetach amerykańskich, takich jak Princeton, Columbia, Chicago. W tym czasie prowadził również wykłady w Europie, głównie w Niemczech (Monachium). Hans Jonas zmarł w 1993 r. Zainteresowania naukowe Hansa Jonasa nie ograniczały się do badań nad pojęciem gnozy, ale analizował on także problemy historii idei i etyki. Hans Jonas sformułował nowy paradygmat myślenia etycznego. Niewątpliwie do rozważań nad etyką i odpowiedzialnością doprowadziły Hansa Jonasa doświadczenia II wojny światowej. Z tego też powodu podejmował również rozważania teologiczne. Jak wskazuje Andrzej Kłoczowski, Hans Jonas był myślicielem, któremu zależało na rozumieniu świata. Podjął także próbę odpowiedzi na pytanie o sens Holocaustu, który był dla niego osobistym doznaniem, bowiem w Auschwitz stracił matkę. Jak wskazuje S. Konstańczak, zdaniem biografów i analityków twórczości Hansa Jonasa, nigdy nie otrząsnął się on z traumy związanej z tym doświadczeniem. 2. Nowy paradygmat myślenia etycznego Hans Jonas, zauważył potrzebę zbudowania nowej etyki, która wynika z faktu osiągnięcia przez człowieka pewnego stadium zaawansowania technologicznego oraz związana jest z dynamicznym rozwojem techniki oraz nauk medycznych. Myśliciel wskazuje, że współcześnie człowiek jest nie tylko odpowiedzialny za siebie i wobec innego człowieka, ale również za los przyszłych pokoleń, ideę człowieka, za życie a nawet za ziemię i naturę. Wskazuje na konieczność takiego postępowania, które daje się pogodzić z ciągłością trwania autentycznego życia ludzkiego, tj. aby w swoich obecnych wyborach i działaniach uwzględniać przyszłą integralność człowieka (Nowy Imperatyw). Nowy Imperatyw, Hans Jonas adresuje przede wszystkim do polityki publicznej. Imperatyw o którym mówi myśliciel, jest odmienny od imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta. Nawiązując do imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta, Hans Jonas pragnie uwyraźnić odmienną koncepcję etyki, w tym odmienną formę nakazu etycznego. Dla potrzeb etyki odpowiedzialności, Hans Jonas wykorzystuje jednak rozróżnienie dokonane przez Immanuela Kanta na imperatyw kategoryczny i imperatyw hipotetyczny. Należy podkreślić, iż Hans Jonas, nie zaprzecza postulatom czy też nie neguje wartościom, jakim hołduje tradycyjna etyka, takim jak: sprawiedliwość, miłosierdzie czy uczciwość. Warto zaznaczyć, iż obecnie aktualność etyki kantowskiej w sposób niezwykle ciekawy przedstawia jeden z polskich badaczy filozofii Immanuela Kanta, Pani Profesor Maria Szyszkowska. Hans Jonas podkreśla, że w zbudowaniu nowej etyki pomocny będzie strach (heurystyka strachu). Nowa etyka musi posiadać silne racjonalne podstawy. Punktem wyjścia muszą być fakty dostarczane przez naukę o możliwych skutkach podjętych przez człowieka działań związanych z wykorzystaniem współczesnej technologii (czy medycyny). Od wiedzy na temat zasad moralności należy przejść do wiedzy na temat faktów, które pozostają w zakresie wiedzy naukowej (nie zaś filozoficznej). Osąd ten, będący też swoistym testem, będzie oddziaływał na czynności podejmowane w czasie teraźniejszym, z orientacją na ich dalekosiężne przyszłe warunki, będące ich prawdopodobnym skutkiem. 3. Różne postacie odpowiedzialności w filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa Hans Jonas wyróżnił różne postacie odpowiedzialności, tj. odpowiedzialność formalną (tzw. negatywną) i odpowiedzialność pozytywną (tzw. materialną, substancjalną); naturalną i kontraktową oraz mieszaną. Myśliciel akcentuje, iż warunkiem wszelkiej odpowiedzialności podmiotu jest posiadanie przez niego mocy sprawczej. Jak wskazuje: „pierwszym i najogólniejszym warunkiem odpowiedzialności jest moc sprawcza, a więc to, że działanie ma wpływ na świat; drugim, że działanie takie podlega kontroli jego sprawcy; trzecim zaś, że do pewnego stopnia może on przewidzieć jego skutki”. Pierwsza z wyżej wskazanych stanowi formalną konsekwencję czynu podmiotu w sensie prawnym. W ramach tej odpowiedzialności myśliciel wyróżnił odpowiedzialność cywilną oraz odpowiedzialność karną. Jak podkreśla, obie postacie tej odpowiedzialności są ściśle związane z tzw. problemem przypisania. Sprawca musi bowiem zostać zidentyfikowany, a jego działanie albo zaniechanie musi mu zostać przypisane, przy uprzednim zweryfikowaniu spełniania przez niego pewnych dodatkowych warunków. Warto przy tym zauważyć iż pojęcie o podobnym charakterze do pojęcia przypisania pojawia się w teorii Hansa Kelsena i które określa on jako zarachowanie. Trudno jest jednak porównać pojęcie zarachowania w rozumieniu Hansa Kelsena z pojęciem przypisania używanym przez Hansa Jonasa. Hans Jonas nie analizował bowiem szeroko pojęcia przypisania. Uznać jedynie można, iż rozumienie pojęcia zarachowania normatywnego (przypisania) stosowane przez Hansa Kelsena nie jest sprzeczne z pojęciem „przypisania” stosowanym przez Hansa Jonasa. W związku z powyższym koncepcję Hansa Kelsena dotycząca „zarachowania normatywnego” można odpowiednio potraktować jako instrument pomocniczy umożliwiający zrozumienie pojęcia „przypisania” stosowanego przez Hansa Jonasa przy analizie odpowiedzialności prawnej (negatywnej). Powyższe nie oznacza jednak, iż czysta teoria prawa Hansa Kelsena może znaleźć zastosowanie odpowiednio i pomocniczo do analizy filozofii odpowiedzialności Hansa Jonasa. Postawy i założenia filozoficzne obu myślicieli nie są kompatybilne, np. Hans Jonas prezentuje stanowisko zgodnie z którym można z bytu wyprowadzić powinność, zaś Hans Kelsen przyjmuje rozdział bytu i powinności. Przez odpowiedzialność formalną Hans Jonas rozumie zatem odpowiedzialność, która urzeczywistnia się poprzez określone sprawstwo podmiotu, poprzez zewnętrzne wobec sprawstwa i podmiotu przypisanie mu tej odpowiedzialności oraz poniesienie przez podmiot związanych z tym konsekwencji. Zdaniem Hansa Jonasa, nie jest możliwe stwierdzenie, że zawiera ona jakieś pozytywne cele, czy też pozytywne motywacje dla podmiotu (odpowiedzialnego) do działania. Motywująca jest natomiast tzw. odpowiedzialność pozytywna (treściowa, substancjalna), która nie jest następcza w stosunku do działania albo zaniechania podmiotu. Odpowiedzialność ta ma charakter zobowiązujący, zewnętrzny wobec podmiotu i na zewnątrz go kierujący. Podmiot odpowiedzialny wchodzi w relację z powierzonym jego pieczy dobrem (bytem organicznym). Hans Jonas podkreśla, że elementem konstytuującym odpowiedzialność pozytywną jest zagrożenie przedmiotu odpowiedzialności „za” który inny podmiot jest pozytywnie odpowiedzialny. Tylko odpowiedzialność pozytywna może być podstawą nowej etyki postulowanej przez H. Jonasa. Z kolei odpowiedzialność naturalna to odpowiedzialność ustanowiona przez samą naturę, w przeciwieństwie do odpowiedzialności kontraktowej (sztucznej), która ustanawiana jest w ramach konwencji społecznych. Najważniejszą różnicą pomiędzy ww. dwoma postaciami odpowiedzialności jest zatem sposób ich konstytuowania się, tj. udział woli podmiotu odpowiedzialnego w jej ukonstytuowaniu się. Odpowiedzialność naturalna konstytuuje się niezależnie od woli podmiotu odpowiedzialnego, inaczej niż odpowiedzialność kontraktowej (sztucznej), która powstaje dopiero wskutek aktu wyrażenia woli przez podmiot o jej przyjęciu czy też zgody na jej powstanie. Podmiot odpowiedzialny poprzez zawiązanie swoistego kontraktu podejmuje się wykonania pewnego zadania i za wykonanie tego zadania staje się odpowiedzialny. Istotną cechą takiej odpowiedzialności jest jej odwołalność. Strony zawartej umowy mogą bowiem od tej umowy odstąpić. Przeciwnie jest w przypadku odpowiedzialności naturalnej, która jest wiążąca bezwarunkowo i nieodwołalnie na mocy „autonomicznego roszczenia sprawy”. Trzecią wyróżnioną przez myśliciela odpowiedzialnością jest odpowiedzialność mieszana. Jest to postać odpowiedzialności, w którym „bezwarunkowo obowiązujące dobro” (byt organiczny) staje się przedmiotem „swobodnie wybranej odpowiedzialności”. Odpowiedzialność ta charakteryzuje się zatem wzajemnie wybieraną odpowiedzialnością. W przypadku bowiem odpowiedzialności mieszanej, podmiot wychodzi naprzeciw jakiemuś dobru (bytowi organicznemu) i nie dysponuje jeszcze właściwą mocą sprawczą, aby dobro to chronić. Z uwagi na to, iż dobro (byt organiczny) to wymaga ochrony (pieczy) zaś podmiot ma świadomość tej okoliczności, dąży on do uzyskania mocy sprawczej, która umożliwi mu jego ochronę. Dopóki mocy sprawczej nie uzyska, nie będzie za to dobro (byt organiczny) odpowiedzialny. Co więcej, podmiot ten odpowiedzialny jest za uzyskanie właściwych dyspozycji aby dopiero stać się odpowiedzialnym za to dobro (byt organiczny), a zatem jest odpowiedzialny za własną odpowiedzialność. Do czasu ukonstytuowania się odpowiedzialności za zagrożone dobro (byt organiczny), tj. do momentu uzyskania przez podmiot właściwej mocy sprawczej, odpowiedzialność jest odpowiedzialnością potencjalną, podobnie jak potencjalna jest moc sprawcza podmiotu. W przypadku odpowiedzialności mieszanej, aktualizacja potencjalnej mocy sprawczej podmiotu wymaga jego świadomych, wynikających z jego wolnego wyboru działań, tj. wymaga przyjęcia odpowiedzialności kontraktowej celem urzeczywistnienia odpowiedzialności naturalnej. Wzorcowym przykładem podmiotu odpowiedzialności mieszanej jest dla Hansa Jonasa wspomniany wyżej polityk. X. Wnioski końcowe rozprawy Rozprawę zamykają konkluzje wynikające z wcześniejszych rozważań a także wnioski końcowe oraz postulaty. W efekcie przedstawionej w rozprawie analizy stwierdzone zostało, iż do chwili obecnej nie zostało wypracowane uniwersalne rozumienie pojęcia odpowiedzialności. Co więcej, na przestrzeni wieków zakres treściowy pojęcia odpowiedzialności ulegał zmianom. Na płaszczyźnie semantycznej pojęcie to ma wiele znaczeń. Zakresy treściowe niektórych znaczeń pojęcia odpowiedzialności nie pokrywają się. Możliwe jest natomiast określenie istoty fenomenu odpowiedzialności. Na płaszczyźnie ontologicznej istota fenomenu odpowiedzialności jest swoistą relacją, która zachodzi i aktualizuje się w ramach pewnej struktury w której można wyróżnić: podmiot odpowiedzialności, przedmiot odpowiedzialności, instancję, trybunał i egzekutora. Pojęcie odpowiedzialności na płaszczyźnie ontologicznej jest jednoznaczne i stosowane jest na określenie relacji. Relacja ta nie ma ściśle określonej treści, lecz jej treść (postać) konstytuuje się w zależności od kontekstu (stanu faktycznego) w ramach którego odpowiedzialność się aktualizuje i do czasu jej aktualizacji ma charakter potencjalny. W konkretnym stanie faktycznym (kontekście) przybiera ona właściwą dla tego kontekstu (stanu faktycznego) postać (treść). Każda z tych postaci może zachodzić jednocześnie (równolegle) oraz może być związana z tym samym podmiotem oraz przedmiotem odpowiedzialności. Relacja odpowiedzialności jest bytem ontologicznym; idealnym; potencjalnym; stale obecnym, niezależnym od postaci, które są jej aktualizacją (urzeczywistnieniem) i stanowią o jej treści. Badanie istoty odpowiedzialności jest poznaniem ogólnym, tego co jest dla fenomenu odpowiedzialności konieczne, istotne w każdej jego postaci. Każde ze znaczeń pojęcia odpowiedzialności na płaszczyźnie semantycznej jest zaktualizowaną postacią istoty fenomenu odpowiedzialności. Postacie fenomenu odpowiedzialności są wobec siebie niezależne. Dla porządku zaznaczyć należy, iż na relacyjny charakter odpowiedzialności zwrócił uwagę także Jacek Filek. Relacja odpowiedzialności jest przez tego myśliciela rozumiana odmiennie niż przeze mnie. Jacek Filek wskazuje, iż odpowiedzialność zontologizowana, jako relacja (mogąca mieć pięć członów, mniej lub być jednostronna) jest cechą bytu ludzkiego. Co więcej, jest ona w bycie zawsze obecna i jest warunkiem wystąpienia odpowiedzialności jako kwalifikacji działającego czy jako kwalifikacji działania. Ponadto, jest odpowiedzialnością pozytywną, tzn. wolną „od zwyczajowo przypisywanego jej negatywizmu”. Dla Jacka Filka odpowiedzialność zontologizowana, jako cecha bytu ludzkiego jest odpowiedzialnością ex ante, zaś odpowiedzialność moralna i prawna stanowią jej przejawy ex post w odniesieniu do aktu decyzyjnego. Wszystkie z wyróżnionych przez Hansa Jonasa odpowiedzialności, tj. odpowiedzialność pozytywna, odpowiedzialność negatywna, odpowiedzialność naturalna, kontraktowa oraz mieszana są postaciami relacji odpowiedzialności. Co więcej, postacie te mogą zachodzi równolegle i być związane z tym samym podmiotem odpowiedzialności (np. lekarzem) i przedmiotem odpowiedzialności (np. pacjentem). Lekarz może być jednocześnie odpowiedzialny pozytywnie za jakieś dobro (np. za zdrowie pacjenta) i negatywnie, z powodu popełnionego przez niego błędu lekarskiego i spowodowanie szkody na osobie pacjenta. Odpowiedzialność cywilna, karna oraz zawodowa lekarzy jest zaktualizowaną postacią relacji odpowiedzialności. Wzorcowy lekarz charakteryzuje się cechami analogicznymi do wzorcowego polityka zarysowanego przez Hansa Jonasa. Powyższe oznacza m.in., iż lekarz poprzez zdobywanie właściwych kompetencji dąży do uzyskania mocy sprawczej, która pozwoli mu na ochronę jakiegoś bytu (dobra). Mocą sprawczą jest możliwość wykonywania zawodu lekarza, natomiast przedmiotem odpowiedzialności jest przede wszystkim człowiek (byt organiczny), zagrożonym dobrem jego życie oraz zdrowie. Poprzez uzyskanie właściwych kompetencji w celu otrzymania pełnego prawa wykonywania zawodu, powoduje on aktualizację potencjalnej odpowiedzialności naturalnej, którą jest odpowiedzialność za ten byt organiczny. Aktualizacja ta przyjmuje przy tym postać odpowiedzialności kontraktowej. Wraz z uzyskaniem prawa do wykonywania zawodu, lekarz staje się pozytywnie odpowiedzialny za byt organiczny, jakim jest człowiek (także idea człowieka) oraz za dobro jakim jest jego zdrowie i życie. Odpowiedzialność ta jest odpowiedzialnością naturalną, która pozostaje potencjalna do czasu uzyskania przez lekarza właściwych kompetencji. W okresie w którym lekarz nie posiada jeszcze pełnego prawa do wykonywania zawodu a zostało mu przyznane jedynie ograniczone prawo jego wykonywania, uwypukla się przyjęta przez niego odpowiedzialność kontraktowa. Zarówno odpowiedzialność kontraktowa jak i naturalna lekarza jest odpowiedzialnością pozytywną za zagrożony byt organiczny (dobro; ideę). Odpowiedzialność ta na etapie jej aktualizacji, tj. gdy przyjmuje postać odpowiedzialności kontraktowej, przybiera formę zobowiązania, zaś na etapie odpowiedzialności pozytywnej, czyli od momentu uzyskania prawa do wykonywania zawodu, formę zadania do wykonania. Lekarze powinni postępować zgodnie z etyką odpowiedzialności przedstawioną przez Hansa Jonasa, tj. której zasadą jest odpowiedzialność pozytywna. Lekarz podobnie jak polityk jest podmiotem różnych postaci fenomenu odpowiedzialności, tj. przede wszystkim odpowiedzialności pozytywnej ale również odpowiedzialności negatywnej (tj. prawnej) – jeżeli spełnią się określone przez przepisy prawa przesłanki jej zaistnienia. Przesłanki te różnią się w ramach poszczególnych postaci fenomenu odpowiedzialności prawnej, tj. karnej, cywilnej czy dyscyplinarnej (zawodowej). Oczywistym jest, iż aby odpowiedzialność taka została orzeczona przez powołany w tym celu sąd, musi zostać – co do zasady – ustalony podmiot odpowiedzialny. Poprzez odpowiedzialność prawną lekarzy (odpowiedzialność formalną; negatywną) rozumieć zatem należy odpowiedzialność, która urzeczywistnia się poprzez określone sprawstwo lekarza, poprzez zewnętrzne wobec sprawstwa i lekarza przypisanie mu tej odpowiedzialności oraz poniesienie przez niego związanych z tym konsekwencji. W przypadku odpowiedzialności karnej i zawodowej, co do zasady konsekwencją tą jest ściśle określona kara, zaś w przypadku odpowiedzialności cywilnej zapłata odszkodowania lub zadośćuczynienia. Należy zgodzić się z Hansem Jonasem, iż odpowiedzialność prawna (odpowiedzialność negatywna) nie może być pierwszą zasadą etyki odpowiedzialności. Nie sposób jednak uznać, że odpowiedzialność prawna może motywować jedynie negatywnie, poprzez powodowanie obawy przed negatywnymi skutkami działania bądź zaniechania. Prawna postać fenomenu odpowiedzialności lekarzy zawsze związana jest z naruszeniem pewnego prawnie chronionego dobra. Uznać należy, iż w szczególności poprzez realizację założonych funkcji, w tym funkcji wychowawczej i prewencyjnej, jakie powinny pełnić orzeczenia zapadłe w ramach każdej z omawianych postaci odpowiedzialności prawnej lekarzy, odpowiedzialność ta może nie tyle wyznaczać pozytywne cele, co uwrażliwiać i nakierowywać lekarzy na istotne dobra prawnie chronione. Dobra te mogą być przy tym przedmiotem ich odpowiedzialności pozytywnej. Z funkcjami jakie mają pełnić poszczególne postacie prawnego fenomenu odpowiedzialności, ściśle sprzężone są dyrektywy i zasady wymiaru kary, sposób miarkowania odszkodowania czy zadośćuczynienia pieniężnego. Ich treść oraz przestrzeganie w procesie stosowania prawa przesądza o tym, że założone funkcje oraz cele odpowiedzialności prawnej lekarzy są realizowane. Odpowiedzialność prawna nie stawia wprost przed lekarzami pozytywnych celów i zadań. Poprzez jej właściwe stosowanie oraz uregulowanie oddziałuje jednak na nich poprzez kształtowanie w nich pożądanej postawy, poprzez uświadamianie co do wartości wskazanych przez ustawodawcę jako istotne i wartościowe, poprzez uwrażliwianie na te wartości oraz dobra prawnie chronione. Uwrażliwianie na konkretne dobra implikuje z kolei uwrażliwianie na postać pozytywną fenomenu odpowiedzialności wobec bytów organicznych, których dobra są przedmiotem uwrażliwiania. Bez wątpienia funkcja wychowawcza, funkcja ogólnoprewencyjna w typowych przypadkach mają poboczne znaczenie, stąd też należy postulować aby w procesie stosowania prawa były uwzględniane w większym stopniu. Co więcej, w sytuacji, gdy lekarz został uznany za podmiot odpowiedzialny w ramach odpowiedzialności cywilnej, karnej lub zawodowej należy mieć na uwadze, iż jest on jednocześnie odpowiedzialny pozytywnie. W takich okolicznościach relacja odpowiedzialności przyjmuje postać fenomenu odpowiedzialności pozytywnej jak i negatywnej. Postacie te aktualizują się niezależnie od siebie i zachodzą jednocześnie (równolegle). Należy mieć przy tym na uwadze fakt, iż prawo co do zasady reguluje sytuacje typowe, w związku z powyższym w przypadkach trudnych; niejednoznacznych sądy powinny mieć na uwadze całość stanu faktycznego, który obejmuje również okoliczność aktualizacji odpowiedzialności pozytywnej lekarzy. Co więcej, sądy powinny uwzględniać, iż odpowiedzialność prawna – w związku z tym, iż lekarz jest podmiotem odpowiedzialności pozytywnej – powinna również uwrażliwiać na dobra prawnie chronione. Nie można przy tym zapominać, iż normy prawne służą – realizacji zamierzeń akceptowalnych w polityce zdrowotnej kraju, będącej wypadkową rządów i przekonań społecznych. A zatem przesłanie kierowane przez Hansa Jonasa do polityki jest niezwykle doniosłe, w szczególności przy założeniu, że norma prawna mająca spełniać funkcję wychowawczą została ustanowiona ze względu na wartość postulowaną nową etyką odpowiedzialności. Przesłanie kierowane przez Hansa Jonasa z pełną swobodą można również odnieść do polityki prowadzonej przez samorządy lekarskie, które obecnie cechują się dużą autonomią w zakresie regulowania wykonywania czynności zawodowych przez ich członków, w tym poprzez ustanawianie norm prawa korporacyjnego. Bez wątpienia w ostatnim czasie widoczny jest dynamiczny rozwój ustawodawstwa zarówno powszechnego jak i korporacyjnego w zakresie regulowania wykonywania zawodów medycznych. Nie bez znaczenia pozostaje m.in. ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, której uchwalenie akcentuje konieczność zagwarantowania ochrony praw jakie przysługują pacjentom. Powyższe potwierdza doniosłość analizowanego problemu i konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na wykonywanie zawodu lekarza z perspektywy pacjenta (przedmiotu odpowiedzialności) i relacji odpowiedzialności.