Pisząc historię narodu „niehistorycznego”. Powstanie studiów ukraińskich i polsko-ukraiński dialog historyczny w USA (1939-1991)

Celem prezentowanej pracy doktorskiej jest analiza współpracy polskich i ukraińskich uczonych-emigrantów w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej w kontekście powstania w amerykańskim świecie naukowym studiów nad historią Ukrainy. Istotny wpływ na pojmowanie dziejów Europy Wschodniej przez badaczy amerykańskich miało przyjęcie przez nich założeń historiozofii Georga Wilhelma Friedricha Hegla, w szczególności jego konceptu narodów „historycznych” i „niehistorycznych”. Małorusowie (Ukraińcy) jako część „historycznego” narodu rosyjskiego w optyce zafascynowanych Heglem Amerykanów nie byli dostrzegani. Po wybuchu II wojny światowej w Stanach Zjednoczonych znalazła się liczna grupa uczonych wywodzących się z państw Europy Środkowo-Wschodniej. Osiadając za Oceanem po 1945 roku nie godzili się oni na pozostawienie pod dominacją sowiecką krajów ich pochodzenia, a integrując się z amerykańskim środowiskiem naukowym pragnęli przełamać negatywny wpływ „żelaznej kurtyny” na kondycję badań nad regionem. Niniejsza praca koncentruje się na polskich i ukraińskich uczonych-emigrantach i ma na celu przedstawienie ich wkładu w podważenie ugruntowanego w USA poglądu, że narodu ukraińskiego nie ma, a historia Ukrainy to historia Rosji. Założeniem pracy jest potraktowanie polsko-ukraińskiej dyskusji na temat historii jako fundamentalnego uwarunkowania narodzin amerykańskich studiów nad Ukrainą, a polskich uczonych-emigrantów jako najważniejszych sojuszników Ukraińców w procesie kontestacji przyjętych w nauce amerykańskiej schematów. Współpraca instytucjonalna, jak też inicjatywy poszczególnych intelektualistów miały fundamentalne znaczenie dla polsko-ukraińskiego porozumienia, stając się jednocześnie kamieniem węgielnym studiów ukraińskich–Ukrainian Studies jako w pełni uprawnionej dziedziny badań. W pierwszym rozdziale przeanalizowane zostało postrzeganie dziejów Ukrainy w amerykańskiej myśli historycznej i politycznej w drugiej połowie XIX wieku i pierwszych dekadach XX wieku, a zatem w okresie pojawienia się za Oceanem pierwszych uczonych i ośrodków naukowych zajmujących się Rosją i Europą Wschodnią. Analizie poddano najważniejsze elementy wizji dziejów regionu, z którymi zmierzyć się mieli przybywający po 1939 roku uczeni polscy i ukraińscy, m.in. dzieje Rusi Kijowskiej oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Rozdział drugi poświęcony został współpracy polskich i ukraińskich uczonych w USA w latach 40.–80. XX wieku jako przesłanki porozumienia elit intelektualnych dwóch narodów, a jednocześnie skutecznej rewizji ugruntowanych w naukowym świecie stereotypów. Osobną kwestię stanowi historia utworzenia w 1973 roku Ukraińskiego Instytutu Naukowego na Uniwersytecie Harvarda, którego funkcjonowanie zostało oparte o zasadę współdziałania w debacie amerykańskiej z polskimi uczonymi-emigrantami i zapraszania jako visiting professors historyków z Polski. Rozdział trzeci poświęcony został życiorysom intelektualnym trzech polskich historyków-emigrantów: Oskara Haleckiego, Mariana Kamila Dziewanowskiego i Andrzeja Kamińskiego, których dorobek miał znaczący wpływ na sukces powojennych studiów ukraińskich w USA. Sukces studiów ukraińskich za Oceanem wynikał w znacznym stopniu z uświadomienia sobie przez jego twórców międzynarodowego charakteru dyskusji naukowej. Legitymizacja badań nad historią Ukrainy zależała bowiem od zaangażowania outsiderów – uczonych pozostających poza światem „ukraińskiego getta” i posiadających siłę przekonywania wśród uczonych amerykańskich. Przynależność polskich i ukraińskich uczonych do krystalizującej się po wojnie międzynarodowej respublica litteraria była czynnikiem decydującym w przemianach historiografii Europy Wschodniej i wykreowania płaszczyzny dla usytuowania w wyobraźni Zachodu uważanego wcześniej za „niehistoryczny” narodu ukraińskiego.

This doctoral thesis aims to analyze the history of the cooperation between Polish and Ukrainian émigré scholars in the United States after WWII in the context of shaping Ukrainian studies at American Academia. The political geography of the region had a profound effect on American thinking about the nations, which were then a part of the Eastern European empires. Moreover, a Georg Wilhelm Friedrich Hegel philosophy of history—in particular his concept of ‘historical’ and ‘non-historical’ nations—had a significant impact on the early American scholars specializing in Eastern Europe. The Malorusians (Ukrainians) as a part of a ‘historical’ Russian nation were not perceived as a separate nation by the Americans fascinated by Hegel. After the beginning of the Second World War, a numerous group of intellectuals from Eastern and Central Europe found themselves in the United States. After 1945 they stayed across the Atlantic and refused to accept the fact that their fatherlands reappeared under the influence of the Soviet Union. While integrating into the American scholarly circles they sought to undermine a negative impact of the ‘iron curtain’ on the field of Eastern European history. This Ph.D. thesis aims to present a contribution of Polish and Ukrainian émigré scholars to the American Slavic studies and particularly their role in challenging a well-established view that the Ukrainian nation does not exist and the history of Ukraine is a part of Russian history. The dissertation relies on assumption that the Polish-Ukrainian historiographical discussions were a decisive determinant of the shaping of Ukrainian studies while the Polish scholars—both émigré ones and historians from Communist Poland—became the most important allies of the Ukrainians in the process of contestation of American conventional wisdom concerning the history of Ukraine. Both institutional cooperation and individual initiatives had a fundamental importance for the Polish-Ukrainian understanding being simultaneously a cornerstone of the Ukrainian studies as a legitimate field. The first chapter is devoted to the analysis of the way Ukrainian history has been perceived by the representatives of the American historiography and political thought in the second half of the 19th century – first decades of the 20th century, which was a period of the origin of American Eastern European studies. I have analyzed the most important elements of the American vision of Eastern Europe, which became reference points for Polish and Ukrainian scholars after WWII, e.g. the history of Kyivan Rus’ and the Polish-Lithuanian Commonwealth. The second chapter examines cooperation between Polish and Ukrainian scholars in the United States in the 40s–80s as a ground for understanding between Polish and Ukrainian intellectual elites and substantial revision of stereotypes and misconceptions existing in American scholarship. A separate issue is the history of the Harvard Ukrainian Research Institute established in 1973 and legitimized on the basis of Polish-Ukrainian cooperation in the American debate, as well as invitations of historians from Communist Poland as visiting professors. The third chapter is devoted to the intellectual biographies of the Polish émigré historians Oskar Halecki, Marian Kamil Dziewanowski, and Andrzej Sulima Kamiński, who made a significant contribution to the success of the post-war Ukrainian studies in the United States.