Life among the ruins: an archaeological assessment of Khirbat edh-Dharih and the southern Transjordan during the 10th-12th centuries

Niniejsza dysertacja składa się z dwóch odrębnych części. Pierwsza z nich poświęcona jest szczegółowemu omówieniu losów stanowiska Khirbat edh-Dharih na przestrzeni późnych okresów islamskich. Studium to oparte jest na opracowaniu przekształceń architektonicznych jakie miały miejsce w obrębie temenosu dawnej świątyni oraz związanego z nimi zbioru ceramiki. Z wielu przyczyn ewidencja ta jest szczególnie istotna z perspektywy studiów nad osadnictwem całego regionu. Proces ponownego użytkowania stanowiska po jego opuszczeniu na początku IX wieku można podzielić na dwie fazy. Pierwszą z nich wiążącą się z powstaniem licznych prowizorycznych konstrukcji mieszkalnych powyżej ruin ze wcześniejszych okresów można prawdopodobnie umiejscowić w okresie miedzy drugą połową X a końcem XII wieku. Ustanowienie tych ram chronologicznych było możliwe dzięki interpretacji wyników przeprowadzonych analiz węgla C14, obecności dobrze datowanych importów szklanych oraz interpretacji stratygrafii względnej. Datowanie to można podeprzeć również dużym podobieństwem formalnym łączącym naczynia charakterystyczne dla tej fazy z ceramiką zdefiniowaną przez Anthonego Grey’a i Alana Walmsley’a jako Early Plain Handmade ware, znaną z Gharandal, Khirbat Sheikh ‘Isa oraz Deir ‘Ain Abata. Druga faza re-użytkowania stanowiska jest zdecydowanie trudniejsza do zdefiniowana i wiąże się prawdopodobnie z ogółem przeważnie sezonowych bądź incydentalnych śladów osadniczych mających miejsce na stanowisku podczas całej rozpiętości okresu miedzy XIII a XX wiekiem. Wydaje się jednak, że intensywność tych fluktuacji osiągnęła najwyższy poziom na przestrzeni okresu późno otomańskiego. Szczegółowe i wielowymiarowe opracowanie zespołu ceramiki związanego z fazą re-użytkowania stanowiska jest najobszerniejszą częścią mojej dysertacji. Zawiera ono zarówno klasyczną analizę chrono-typologiczną, jak i obszerne studia archeometryczne i statystyczne. Badania te stanowią dla mnie punkt wyjścia do dyskusji o zjawisku powrotu prowincjonalnych społeczności Lewantu do tradycji wytwarzania ceramiki ręcznie robionej. W świetle najnowszych odkryć wydaje się, że zostało ono niezależnie zapoczątkowane już pod koniec X i na początku XI wieku w południowej Jordanii i Galilei. Od XII wieku można już mówić o gwałtownym rozprzestrzenieniu się ceramiki ręcznie robionej w różnych odmianach w niemal wszystkich regionach Bliskiego Wschodu. Bez wątpienia fenomen ten można traktować jako jedną z najważniejszych przemian w kulturze materialnej zachodzących na przestrzeni okresów islamskich. Mimo, iż ceramika ręcznie robiona datowana na okres środkowo- i późnoislamski jest znajdowana na większości stanowisk archeologicznych południowego Lewantu, to cały czas pozostaje jedną z najgorzej poznanych kategorii kultury materialnej post-klasycznego Bliskiego Wschodu. Opracowanie materiału ze stanowiska Khirbat edh-Dharih pozwala nie tylko na osadzenie zespołu ceramiki ręcznie robionej w precyzyjnie określonym kontekście archeologicznym, ale również na stosunkowo dokładne określenie jego chronologii. Drugi problem wynikający bezpośrednio interpretacji ewidencji z Khirbat edh-Dharih, któremu poświęcam szczególną uwagę dotyczy struktury i kondycji osadnictwa południowej Jordanii między drugą połową X a początkiem XII wieku. Większość uczonych interpretuje ten okres jako czas powszechnego kryzysu demograficznego i ekonomicznego na Bliskim Wschodzie. Wyniki badań archeologicznych pokazują, że większość najważniejszych miast nieprzerwanie funkcjonujących od co najmniej okresu wczesnorzymskiego traci wówczas na swoim znaczeniu, istotnie zmniejszając swoje rozmiary i potencjał ekonomiczny lub nawet zostaje całkowicie opuszczona. W dużej mierze obraz ten jest rezultatem mało zaawansowanego stanu badań nad prowincjonalnymi stanowiskami na obszarze Lewantu. Krytyczna analiza pozwala jednak na przynajmniej częściową dekonstrukcje tego paradygmatu, który na trwałe zakorzenił się w dyskursie naukowym.

This study examines the last phases of occupation at Khirbat edh-Dharih in southern Transjordan through comprehensive elaboration of various categories of archaeological data. Focusing on the pottery evidence as the key to understanding historic and economic development, the emphasis here is on the phenomenon of long-lasting settlement transformation and the evolution of material culture. The evidence under study is not only limited to ceramics; to a lesser extent, it also encompasses architectural, bioarchaeological, and glass records. Although this thesis is not restricted by clearly outlined chronological frames, and thus it moves freely within the wide span of the Islamic period, the focal point deals specifically with the period of cultural transition following the last phases of Early Islamic period and the emergence of a new socio-cultural reality at the beginning of the Middle Islamic period – more specifically, the period between the mid-10th and 12th centuries, defined here as the Middle Islamic I period . In the further parts of this work, the examination of the evidence from Khirbat edh-Dharih provides a starting point for the discussion on the rise of plain and painted handmade wares from the territory of Bilād al-Shām. The second part of this dissertation generally describes how the recent improvement in our understanding of handmade pottery has influenced how one would define the settlement changes in southern Transjordan during the Islamic periods. This section aims to highlight some burning issues concerning the condition of settlements in region during the period between the 10th century and the arrival of Franks in the southern Levant. The separation of early plain and painted handmade wares, although still rather marginally confirmed by researchers, has allowed us to reveal the subjectivity of some beliefs and to shed light on the dynamics of settlement evolution, especially during the Fatimid period. For a long time, this period has been considered as a time of demographic diminution, which has certainly been an influence of the frequent disregard and omission of the era by scholars. In order to improve this state of affairs, this study consequently also provides a critical overview and discussion on both the archaeological and historical evidence from the area of southern Transjordan.