Zróżnicowanie realizacji sybilantów dziąsłowo-palatalnych w wymowie studentów Uniwersytetu Warszawskiego

Celem przeprowadzonych badań było określenie frekwencji oraz wyjaśnienie przyczyn modyfikowania cech fonetycznych sybilantów dziąsłowo-palatalnych przez studentów UW. Badania były trzyetapowe i obejmowały ocenę wpływu uwarunkowań: 1) socjolingwistycznych, 2) wewnątrzjęzykowych, 3) indywidualnych (biologicznych) na frekwencję występowania nieprawidłowości wymowy badanych spółgłosek. Pierwszy etap stanowiło przesiewowe badanie artykulacji 770 studentów UW, połączone z ankietą socjalną zawierającą pytania o płeć, wiek, region pochodzenia, wielkość ośrodka pochodzenia, kierunek studiów, znajomość języków obcych oraz wykształcenie rodziców. Podczas badania artykulacji oceniano wymowę 20 kolejnych spółgłosek dziąsłowo-palatalnych w swobodnej wypowiedzi oraz 20 wybranych spółgłosek w tekście czytanym. Następnie liczba zniekształconych sybilantów [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ] została zestawiona z danymi socjalnymi. W drugiej części badań wzięło udział 60 osób z tendencją do nienormatywnej wymowy spółgłosek [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ]. Badani odczytywali listę zdań z nagromadzeniem sybilantów dziąsłowo-palatalnych. Przeanalizowano wpływ rodzaju głoski, kontekstu fonetycznego oraz miejsca w wyrazie i frazie na prawidłowość realizacji badanych spółgłosek. Trzeci etap stanowiło szczegółowe badanie logopedyczne 30 studentów dobranych ze względu na nasilenie tendencji do zniekształcania spółgłosek [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ]. Zbadano wpływ czynników anatomicznych, sprawności aparatu artykulacyjnego, prawidłowości przebiegu czynności prymarnych, sprawności realizacji połączeń głosek, percepcji i samoświadomości wymowy oraz poprawności artykulacji pozostałych głosek języka polskiego na realizację sybilantów dziąsłowo-palatalnych. Badanie ujawniło duże rozpowszechnienie tendencji do zniekształcania sybilantów [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ] wśród studentów UW. W mowie spontanicznej 87% badanych odnotowano co najmniej jedną nieprawidłową realizację (na 20 wymówień). Nasilenie nieprawidłowości w wymowie poszczególnych studentów było jednak bardzo zróżnicowane, liczba zdeformowanych dźwięków wahała się od 1 do 18. Dużo mniej deformacji wystąpiło w tekście czytanym, co świadczy o zdolności większości badanych do częściowego kontrolowania realizacji. Analiza audytywna pozwoliła wyodrębnić trzy typy zaburzonej wymowy [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ] – spółgłoski percepcyjnie zbliżone do [sʲ], [zʲ], [t͡sʲ], [d͡zʲ], bliskie [ʃʲ], [ʒʲ], [t͡ʃʲ], [d͡ʒʲ] oraz realizacje odsłuchowo niemal tożsame z [s], [z], [t͡s], [d͡z]. Dystrybucja poszczególnych wariantów była istotnie związana z płcią badanego – u kobiet dominował typ [sʲ], [zʲ], [t͡sʲ], [d͡zʲ], u mężczyzn [ʃʲ], [ʒʲ], [t͡ʃʲ], [d͡ʒʲ]. Analiza uwarunkowań socjolingwistycznych ujawniła istotną statystycznie zależność liczby zniekształconych sybilantów od płci, wieku, wielkości ośrodka pochodzenia oraz poziomu znajomości języków obcych badanych studentów. Wśród wewnątrzjęzykowych uwarunkowań częstotliwości zniekształceń istotne statystycznie okazały się: dźwięczność głoski (sybilanty bezdźwięczne były deformowane częściej), pozycja w wyrazie (zaburzeniom ulegały wyraźnie łatwiej spółgłoski w wygłosie) oraz sąsiedztwo samogłoskowe (mniej zniekształconych sybilantów zanotowano przed samogłoskami wysokimi – [i], [u]). Badanie logopedyczne ujawniło silne oddziaływanie czynników biologicznych na prawidłowość wymowy [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ]. Osoby z większą liczbą nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów mowy oraz obniżoną sprawnością aparatu artykulacyjnego popełniały istotnie więcej zniekształceń w wymowie badanych sybilantów. Porównanie wyników trzech części przeprowadzonego badania wykazało, że modyfikowanie wymowy sybilantów dziąsłowo-palatalnych przez studentów UW ma wyraźne podłoże anatomiczno-funkcjonalne, jednak istotny wpływ na nasilenie tendencji do nienormatywnej realizacji [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ] mają również czynniki społeczno-kulturowe.

The research aimed at determining the frequency and explaining the reasons behind modifications of the phonetic features of alveolo-palatal sibilants by students of the University of Warsaw. The study included an assessment of the impact conditions: 1) sociolinguistic, 2) intra-linguistic and 3) individual (biological) have on the frequency incorrect pronunciation of the tested consonants occurred among the students. In the first stage, articulation screening was combined with a social survey among 770 students. The survey contained questions about gender, age, region of origin, size of the center of origin, field of study, knowledge of foreign languages and parents' education. Articulation screening assessed 20 subsequent alveolo-palatal sibilants in spontaneous speech and 20 selected consonants in reading. Afterwards, the number of incorrect realizations was collated with the social data. The second part of the study involved 60 people with a tendency to non-normative pronunciation of [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ]. Respondents read a list of sentences with an accumulation of alveolo-palatal sibilants. The next part consisted in an analysis of the influence the type of sound, the phonetic context and the place of the consonant in a word and phrase have on the correct realization of the studied consonants. The third stage of the study was a detailed speech therapy assessment of 30 students. The influence of anatomical factors, efficiency of the articulation apparatus, correctness of primary functions, speech efficiency, pronunciation perception and self-awareness as well as correct pronunciation of other sounds was examined in the context of the students' tendency to modify the consonants [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ]. The study revealed the tendency to deform the sibilants [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ] proves highly prevalent among students. In spontaneous speech, 87% of the respondents reported at last one incorrect realization (out of 20). However, the severity of abnormalities in the pronunciation presented by individual students varied widely, with the number of deformed sounds ranging from 1 to 18. Deformations occurred far less frequently in the read text, which proves the majority of respondents prove able to partially control sibilant realization. Auditory analysis allowed to distinguish three types of deformed [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ] pronunciation: perceptually close to [sʲ], [zʲ], [t͡sʲ], [d͡zʲ], to [ʃʲ], [ʒʲ], [t͡ʃʲ], [d͡ʒʲ] and almost identical to [s], [z], [t͡s], [d͡z]. Distribution of individual variants was significantly related to the sex. The type [sʲ], [zʲ], [t͡sʲ], [d͡zʲ] dominated among women whereas the type [ʃʲ], [ʒʲ], [t͡ʃʲ], [d͡ʒʲ] proved more frequent among men. The analysis of sociolinguistic determinants revealed a statistically significant correlation between the number of deformed sibilants and the sex, age, size of the center of origin and the level of knowledge of foreign languages among the surveyed students. Among intra-linguistic conditions of deformation frequency, the following proved to be significant: voicing (voiceless sibilants were deformed often), position in the word (consonants in the onset of the word were modified more easily) and adjacent vowel (less deformed sibilants were noted before high vowels). The speech therapy examination revealed biological factors proved to have a strong influence on the correctness of [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ]. People with a greater number of anomalies of their speech organ anatomy and reduced efficiency of the articulation apparatus made significantly more mistakes in the pronunciation of the examined sibilants. The comparison between the results of the three parts of the study showed that while the modified pronunciation of alveolo-palatal sibilants presented by students has a clear anatomical and functional background, socio-cultural factors also have a significant impact on the severity of the tendency to abnormal realization of [ɕ], [ʑ], [t͡ɕ], [d͡ʑ].