Znaczenie religii dla demokracji u Alexisa de Tocqueville'a

Celem tej pracy jest zbadanie znaczenia religii w demokracji na podstawie prac i korespondencji Alexisa de Tocqueville’a. Będę argumentował, że znaczenie, jakie autor O demokracji w Ameryce przypisuje religii, jest równie aktualne, co bardziej znane zjawiska Tocqueville’owskie, na przykład rozpoznane przezeń napięcie między wolnością a równością czy groźba centralizacji władzy. W pracy zadaję pytanie o naturę człowieka demokratycznego, by zrozumieć charakter i znaczenie jego interakcji z religią. Uwzględniam też położenie religii w demokratycznym układzie społecznym. Tocqueville widzi je inaczej w przypadku Ameryki, a inaczej w przypadku Francji, co prowadzi go do różnych wniosków. Doprowadzam do konfrontacji koncepcji religii obywatelskiej, która pojawia się w opisie Tocqueville’a relacji Amerykanów z chrześcijaństwem, z religią serca, która wyłania się w innych miejscach i jest obecna w licznych introspekcjach autora. Dowodzę, że to rozróżnienie odpowiada religii objawionej i naturalnej i że pojęcia te można powiązać za pomocą teizmu. Na podstawie studiów Tocqueville’a nad religijnym charakterem Wielkiej Rewolucji Francuskiej proponuję nowy odczyt potencjału, jaki względem różnych wierzeń zawiera nasz układ społeczny. Przy okazji wykazuję, że doświadczenia końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku opisywane są teleologicznie, a rewolucja czyni język opatrzności nieodzownym narzędziem do opisywania doświadczanych przez Francuza wstrząsów dziejowych. Wyodrębniam postulat Tocqueville’a, by w każdym układzie społecznym uzgadniać porządki świecki i święty, i udowadniam, że stanowi on o aktualności myśli autora dotyczącej znaczenia religii dla demokracji. Zdaniem francuskiego myśliciela człowiek nowoczesny ma wszelkie predyspozycje do tego, by być człowiekiem wiary ale p o w i ni en być religijny. Pierwsze stwierdzenie ma związek z indywidualnymi predyspozycjami człowieka, drugie ma znaczenie społeczne, a Tocqueville odnosi je przed wszystkim do dogmatów Kościoła katolickiego. Powinność wynika z funkcji społecznej, ale nie jest bezwarunkowa. Aby religia spełniała pozytywną funkcję, musi być uzgodniona z danym układem społecznym, w tym przypadku z demokracją. Praca jest wynikiem uważnej lektury Tocqueville’a, lecz uwzględnia też inne nurty czy myślicieli, z których idei czerpał Francuz. Te nurty to przede wszystkim romantyzm, liberalizm, konserwatyzm i jansenizm, a myśliciele: Blaise Pascal, Monteskiusz, Jean-Jacques Rousseau, Joseph de Maistre i René de Chateaubriand. Analiza dorobku Tocqueville’a pod względem religii może pomóc zarówno socjologom czy obywatelom w lepszym zrozumieniu znaczenia religii dla współczesnego społeczeństwa, jak i człowiekowi w lepszym zrozumieniu jego potencjalnej lub faktycznej relacji z Bogiem.

This study concerns the meaning of religion in democracy according to Alexis de Tocqueville. I argue that this meaning is as important and contemporary as the author’s betterknown concepts: the tension between equality and liberty or the threat posed by centralization to freedom. In this work I am interested in the nature of democratic man; such a study is essential to an attempt at understanding his interaction with religion. I also consider the place of religion in a democratic society; Tocqueville see’s it differently in America and in France and this leads him to different conclusions. I confront the idea of civil religion, which appears in Tocqueville’s description of the American’s approach to religion, with that of a religion of the heart, present during the authors numerous introspections. I argue that these two differing concepts correspond with ideas of revealed and natural religions and that they should be framed together in the context of Theism. I propose a new reading of the potential for faith in democratic society on the basis of Tocqueville’s study of the religious character of the French Revolution. I also show that events of the last part of the XVIII and first part of the XIX centuries are understood teleologically by authors living at the time. Religious language proves to be a crucial tool for understanding the revolutions of the era. In this thesis I focus on Tocqueville’s suggestion that every society should take care to harmonize it’s political and metaphysical ideas and I argue that this insight stands as proof of the utility of Tocqueville’s religious thought for the present. According to the French thinker modern man is predisposed to be a man of faith, while in Tocqueville’s opinion he should be a man of religion. The predisposition is a matter of the individual’s psychological condition while Tocqueville’s recommendation is related to the social function of religion, specifically the Catholic Church. This functional side is, however, conditioned upon religion being harmonized with the society that concerns it. This paper is the result of a close reading of Tocqueville but it also involves a study of a selection of movements and thinkers, the ideas of who were of importance to the author. These movements include Romanticism, Liberalism, Conservatism and Jansenism; thinkers include Blaise Pascal, Montesquieu, Jean-Jacques Rousseau, Joseph de Maistre and René de Chateaubriand. An analysis of religion in Tocqueville’s work is an endeavor that should be of use to sociologists and citizens wanting to better understand the meaning of religion in contemporary society; it may also prove helpful in helping one better understand his/her potential for faith.