Fazy osadnicze na obszarze zlewni Węgierki w czasach prehistorycznych i wczesnohistorycznych oraz ich zapis w środowisku stokowym i rzecznym

Głównym celem niniejszej rozprawy była rekonstrukcja relacji pomiędzy człowiekiem i środowiskiem w niewielkiej zlewni nizinnej na obszarze NE Mazowsza, jakie zachodziły podczas neoholocenu. W celu realizacji tych zamierzeń zlewnia Węgierki została kompleksowo przebadana przy użyciu narzędzi i metod wywodzących się z dwóch dyscyplin: geografii i archeologii. Tak zarysowane zadanie interdyscyplinarne pozwoliło również na odpowiedź na dwa pomniejsze zagadnienia badawcze:• jakie były kierunki i tempo przekształcenia antropogenicznego środowiska,• jakie były preferowane warunki środowiska dla osadnictwa.Prezentowana poniżej praca powstała w oparciu ogólnodostepne dane. W części dotyczącej środowiska były to na przykład: baza danych topograficznych VMAPevel 2, publicznie dostępne mapy - współczesne i historyczne. W celu rekonstrukcji sieci osadniczej posłużono się danymi z Archeologicznego Zdjęcia Polski. Oprócz darmowych danych, skorzystano również z ogólnie dostępnego, darmowego oprogramowania w celu przeprowadzenia analiz statystycznych oraz GIS. Miało to na celu stworzenie zestawu narzędzi, dzięki któremu w łatwy sposób można będzie powtórzyć podobne badania geoarcheologiczne typu off-site w innym regionie. W celu charakterystyki osadnictwa w poszczególnych okresach skorzystano z następujących metod:• statystyka opisowa zbioru danych osadniczych oraz środowiskowych preferencji człowieka,• eksploracyjna analiza danych,• mapy gęstości zabytków oraz stanowisk,• drzewa klasyfikacyjno-regresyjne.W zakresie rekonstrukcji antropogenicznych zmian środowisk posłużono się metodami z zakresu geomorfologii i geochemii (opis osadów pozyskanych za pomocą płytkich wierceń, analizy laboratoryjne takie jak granulometria, straty po prażeniu, wyliczanie wskaźników wzbogacenia osadów w pierwiastki śladowe). Powyżej zaprezentowane metody pozwoliły na wydzielenie okresów wzmożonej oraz ograniczonej aktywności osadniczej w zlewni Węgierki. Intensywniejsze osadnictwo było obecne na obszarze badań w epoce brązu, żelaza oraz od średniowiecza. Zmniejszenie aktywności ludzkiej nastąpiło w przynajmniej dwóch okresach: przełom epok brązu i żelaza oraz okres wędrówek ludów. Wskazano także na efekty działania antropopresji zapisane w osadach stokowych i fluwialnych. Stwierdzonowystępowanie homogenicznych warstw deluwialnych u podstawy stoków (o miąższości 0,5-1m) i mad rolniczych w dnie doliny utworzonych po wylesieniu zlewni Węgierki, głównie od średniowiecza.

The main aim of the following thesis was the reconstruction of the relationships between man and environment in the small river catchment in NE Masovia during Neoholocene. To achive this the Węgierka river catchment was comprehensively examined with tools originating from two disciplines: Geography and Archaeology. This interdisciplinary studies also let the author to answer for two minor issues:• the ways and the rate of the anthropogenic environment transformation,• indication of the preferable environmental conditions for settlement.Presented thesis was based on the open datasets presenting the environment (e.g. base of topographic data VMAP level 2, publicly accesible maps - historic and contemporary) and archeological data (Polish National Record of Archaeological Sites program (PNRAS)). Besides the data also the tools for statistical and GIS data processing were open source. The idea of this thesis was to develop easy to reproduce set of tools for description of off-site geoarcheology of the settlement region.The following methods were used to characterise the settlement in order:• descriptive statistic of the settlement database and environmental preferen-ces of settlement,• datamining,• denisty maps of the settlment,• classification and regression trees modelling.In the area of reconstrucion of the anthropogenic changes of he environment methods from geomorphology and geochemistry were used (description of sediments from shallow drillings, laboratory analysis such as: granulometry, loss on ignition, calculating enrichment factors of the trace elements in the sediments).Above mentioned methods allowed to recognize the phases of the settlement in the catchment from Bronze Age to the Mediaeval Period, and the phases of the lower human activity of the settlement groups in the region (turn of the Bronze and Iron Age, and Migration Period). Record of human impact on the slope and the fluvial sediments were also identified, such as colluvial layers at footslopes and alluvial aggradation in the valley bottom. Homogeneous colluvial sediment (0,5 - 1 m thickness) and „agricultural mud”in the valley bottom (up to 0,5 m) origin, from soil erosion after deforestostion of Węgierka basin mainly since Middle Ages.