Hambre y gula en Cien años de soledad: de la metafora y otros demonios cognitivos

W niniejszej pracy postawiłam hipotezę, że rozumiejąc metaforę konceptualną jako podobieństwo między dwiema domenami, można przyjąć pewną domenę źródłową i odnaleźć w tekście literackim sytuacje odzwierciedlające jej koncepcję docelową, który to proces daje w rezultacie globalne odczytanie metaforyczne. Wywodzimy nasze twierdzenie na spostrzeżeniach, że, jak dowodzą Lakoff i Johnson (1980), podstawowym zadaniem metafory jest zrozumienie i doświadczenie zjawiska jednego rodzaju poprzez inne. W ten sposób poprzez proces metaforyzacji można przyjąć sens danej idei (domeny źródłowej czy punktu wyjściowego) i wskazać w tekście literackim takie sytuacje, które odzwierciedlałyby ideę wyjściową w postaci koncepcji będącej efektem zapośredniczenia jej przez metaforę (w domenie docelowej lub punkcie końcowym). Koncepcja ta stanie się uchwytna w sytuacjach, analizowanych poprzez badanie użyć języka, w których można będzie dostrzec zwroty lub struktury metaforyczne potencjalnie odnoszące się do poddawanego metaforyzacji tematu, co Lakoff i Turner (1980) określają jako interpretację w ramach metafor globalnych. Trzecim krokiem, gdy zdefiniowane zostaną już domeny: źródłowa i docelowa, jest odnalezienie linii interpretacji (związków między domeną źródłową a docelową) za pomocą relacji, które pozwalają na wyróżnianie znaczeń symbolicznych. Znaczenia te manifestują się trojako, lub też uwidaczniają się w trychotomii semiotycznej, ujętej według Peirce’a (1897): na poziomie metonimii (kiedy cecha A koreluje z cechą B i w ten sposób ją implikuje lub sygnalizuje), na poziomie analogii (kiedy do obiektu odnosimy się jedynie poprzez jego własne cechy, które posiada niezależnie od tego, czy naprawdę istnieje) oraz na poziomie metafory (kiedy dany symbol odczytywany jest jako obiekt w sposób arbitralny poprzez skojarzenia między ideami o charakterze ogólnym). W niniejszej pracy przyjęto epistemologiczno-teoretyczne ramy metafory według Lakoffa i Johnsona (1980) oraz metonimii według Kövecsesa i Raddena (1998), nawiązano również do innych badań nad metaforą i metonimią w ujęciu kognitywnym. Jednocześnie należy zauważyć, że w opracowaniach na temat odczytywania i konstruowania metafor globalnych niełatwo znaleźć odniesienia wartościowe z perspektywy badań kognitywnych. Początkowym zamierzeniem badawczym było ukazanie w jaki sposób narzędzie językowe, jakim jest metafora konceptualna, pomaga tworzyć powiązania pomiędzy doświadczeniami cielesnymi, takimi jak głód i obżarstwo. Jego ustalenie służyło dotarciu do wymiaru cielesności zawartego w tekstach i ukazaniu lektury jako żywego doświadczenia. Umiejscawianie tekstów w owym wymiarze jest wartościowym zabiegiem, za pomocą którego język zyskuje prostotę czyniącą go dostępnym dla odbiorców bez wiedzy specjalistycznej, takich jak dzieci czy osoby marginalizowane. Tak ujmowane rozumienie tekstu sprawia, iż czytanie staje się pokrewne widzeniu, zaś poznawanie poprzez obrazy i przedstawienia wizualne, w ramach metafor globalnych i właściwej im ekonomii języka, jawić się może jako działanie zmierzające ku przemianom utartych [=fijos, rígidos] sposobów myślenia. Tekstem literackim wybranym do analizy jest „Sto lat samotności”, szczytowa powieść kolumbijskiego noblisty Gabriela Garcíi Márqueza, reprezentująca realizm magiczny, kluczowy punkt odniesienia z punktu widzenia zjawiska realizmu magicznego i boomu latynoamerykańskiego, a także drugi co do ważności utwór literacki napisany w języku hiszpańskim po „Don Kichocie z La Manchy”. Za domeny źródłowe przyjmuje się tu dwa podstawowe pojęcia: brak i nadmiar/nieumiarkowanie, które rozumieć można jako zmienne, determinujące poszczególne stany rzeczywistości, tj. jako alegorie m.in. stosunków społecznych, rodzinnych i politycznych. Zdaniem Lakoffa i Turnera, gdyby słowa pozbawione były wymiaru cielesności globalne odczytania metaforyczne byłyby niemożliwe, co nie jest faktem. Można by nawet uznać za prawomocne stwierdzenie, iż to metafora globalna jest czynnikiem formatywnym w stosunku do przesłania danej opowieści. W niniejszej rozprawie przedstawione zostały, w oparciu o lekturę powieści Sto lat samotności, dwie metafory: BRAK TO GŁÓD, oraz NADMIAR TO OBŻARSTWO. Rozróżnienie pomiędzy pojęciami głodu i obżarstwa dokonane zostało poprzez ich analizę etymologiczną i filozoficzną. Biorąc pod uwagę naturę owego rozróżnienia należy stwierdzić, iż budowanie metafor konceptualnych za pomocą wskazanych powyżej pojęć prowadzi do wytworzenia więzi pomiędzy narracją powieści a doświadczeniem głodu i obżarstwa w jego wymiarze cielesnym. Ujmując BRAK i NADMIAR (NIEUMIARKOWANIE) jako domeny źródłowe oraz GŁÓD i OBŻARSTWO jako domeny docelowe, zidentyfikowano w „Stu latach samotności” poszczególne konstrukcje znaczeniowe wyrażające pragnienie płynące bądź to z braku, bądź z nadmiaru, dokonując identyfikacji zarówno na poziomie referencyjnym (metonimia), jak i cielesnym (analogia) oraz symbolicznym (metafora). W ten sposób jądro semantyczne wyrażone poprzez metaforę BRAK JEST GŁODEM związane jest z takimi pojęciami jak niedosyt, deprywacja i niedostatek danego dobra; z kolei interpretacja metafory NADMIAR JEST OBŻARSTWEM wiąże się z nieporządkiem, bogactwem i przekraczaniem ograniczeń. Tak więc pojęcia źródłowe zostały scharakteryzowane poprzez cechy semantyczne, które ułatwiają rozróżnienie między jednym (GŁODEM) a drugim (OBŻARSTWEM) poprzez możliwość zaspokojenia lub jej brak. W analizie wskazanych pojęć główna różnica dotyczyła modusu obecności pragnienia: człowiek głodny pragnie przyjmować pokarm w wyniku realnej potrzeby, a potrzeba ta może być rozpatrywana z perspektywy fizjologicznej (utrata energii), psychologicznej (zachowanie regulujące równowagę wewnętrzną) oraz socjo-antropologicznej (rytuały danej grupy społecznej związane z konsumpcją pokarmów). W przeciwieństwie do niego obżarstwo jest nieumiarkowanym pragnieniem jedzenia, wynikającym już nie z konieczności, a z nadmiaru. Ostatnią cechą charakteryzującą wskazane domeny jest konieczność. Konieczność, odniesiona jest do źródeł pragnienia, stanowiąc o tym, czy jest ono zgodne z wolą jednostki czy nie. Obydwie właściwości można wyprowadzić z następującego pytania: „czy można czuć głód tuż po zjedzeniu posiłku?”. Mamy w tym wypadku na uwadze to, czy konieczność ma charakter niedobrowolny (płynie ze źródła zewnętrznego, braku jedzenia wywołującego głód), czy dobrowolny (kontynuowanie jedzenia już po zaspokojeniu głodu, a zatem z pobudek wewnętrznych). Interpretacja scharakteryzowanych w powyższy sposób domen oraz łączących je relacji prowadzi do skonstruowania w niniejszej pracy metafor globalnych odzwierciedlających wymowę utworu. W rozdziale pracy dotyczącym metody badawczej szczegółowo nakreśla się proces konstruowania tych dwóch metafor globalnych (BRAKU Z GŁODEM oraz NADMIARU Z OBŻARSTWEM) oraz ich stosowania w lekturze tekstu, który to pozwolił na utworzenie korpusu obejmującego 81 fragmentów powieści (przedstawionych w rozdziale poświęconemu prezentacji zebranych danych). Znaleziono w nich następujące prymarne jednostki znaczące pozwalające na utożsamienie BRAKU Z GŁODEM: pięć (5) typów metonimii, siedem (7) typów analogii oraz cztery (4) typy metafory. W odniesieniu do relacji NADMIARU i OBŻARSTWA, to NADMIARU Z OBŻARSTWEM, stwierdzono obecność w powieści jednego (1) typu metonimii, dwóch (2) typów analogii oraz dwóch (2) typów metafory. W końcowej części dysertacji rozważone zostały argumenty dotyczące racji stosowania globalnych odczytań metaforycznych, wśród których za godną uwagi uznana zostaje idea wykorzystania lektury metafor globalnych do inicjowania zmian na płaszczyźnie utartych sposobów myślenia, dzięki funkcji języka jako narzędzia konfigurującego struktury świadomości. Twórcze posługiwanie się językiem wyzwala nowe skojarzenia o charakterze poznawczym oraz do nowe konfiguracje znaczeń, co prowadzi do przemiany świata doświadczalnego w świat poznawalny. Dostęp do twórczego wymiaru posługiwania się słowem otwierającego się za pośrednictwem metafor globalnych nie jest przywilejem poetów i pisarzy, lecz wspólnot ludzi, którzy czytają, interpretują i włączają w swoją rzeczywistość nowe sposoby ujmowania bytów w słowa i koncepcje. Dzięki temu, że metafory czynią treści bardziej przystępnymi, studium kreowania metafor globalnych służy tworzeniu strategii, które sprzyjają zmianom, zachodzącym najpierw na poziomie rozumienia jednostkowego, przenoszącym się następnie na płaszczyznę otaczającej jednostkę wspólnoty, aby stać się udziałem społeczeństwa i kultury w szerszym wymiarze. Habermas dowodzi bowiem, że tożsamość jednostki stanowi odzwierciedlenie tożsamości grupy, która z kolei z samej swojej istoty jest gwarancją zachowania zasady solidarności międzyludzkiej. Tak więc niniejsze studium stanowi próbę wskazania nowych kierunków możliwych do obrania w badaniach kognitywnych, poprzez włączenie do nich refleksji na temat globalnych odczytań metaforycznych. Tym samym zapoczątkowany zostałby nowy wątek w dyskusji nad metaforami globalnymi, stosowanymi już nie tylko w odniesieniu do poetyki, gdyż użycie metafor nie ogranicza się do poezji – lecz także nieprzeniesionymi na płaszczyznę języka mówionego. Wykonana analiza pozwoliła wskazać na takie rozumienie funkcji poznawczej języka, które może sprawić, że odzyska on rolę kodu, będącego łącznikiem pomiędzy treściami kultury i ich odbiorcami. Korzystanie z niej wymaga odwołania do form językowych dążących do unaoczniania znaczeń, obdarzonych potencjałem estetycznym i bogactwem wyrazu.