Obowiązki obywatelskie w polskich konstytucjach 1921 - 1997

Rozprawa przedstawia problematykę obowiązków obywatelskich w polskim dorobku konstytucyjnym XX wieku. Prezentuje treść, zakres oraz sposób formułowania i rozumienia obowiązków nakładanych na polskich obywateli mocą czterech konstytucji obowiązujących od czasu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. Rozdział wprowadzający zawiera siatkę pojęciową pracy, charakteryzując zasadnicze kwestie o charakterze ogólnym, takie, jak między innymi: prawne i moralne ujęcie obowiązku, obywatelstwo, beneficjenci obowiązków obywatelskich (ojczyzna, rzeczpospolita, państwo) oraz stosunek obowiązków obywatelskich do obowiązków o charakterze powszechnym. Dalsze rozdziały poświęcone zostały obowiązkom obywatelskim ustanowionym w kolejnych polskich konstytucjach: z 1921 r., 1935 r., 1952 r. i z 1997 r. Przedstawiono warunki geopolityczne ich uchwalenia, tok prac legislacyjnych nad postanowieniami dotyczącymi obowiązków oraz szczegółową analizę poszczególnych obowiązków obywatelskich. Ostatni rozdział syntetycznie przedstawia ustalenia, co do: charakteru poszczególnych formacji państwowych, systematyki, usytuowania i sposobu formułowania postanowień konstytucji poświęconych obowiązkom obywatelskim, a także obowiązków obywateli polskich w perspektywie globalizacji i integracji europejskiej. Analiza postanowień polskich konstytucji oraz literatury przedmiotu pozwoliła stwierdzić, że: 1) istota państwa − postrzeganego przez pryzmat obowiązków obywatelskich − jest niezmienna w czasie. Niezależnie od różnego stopnia nierównowagi pomiędzy obywatelami a państwem, konstytucyjne ujęcie obowiązków obywatelskich nie pozwala na jednoznaczne zakwalifikowanie danej formacji państwowej jako demokratycznej (w czym mieści się zarówno porządek „konserwatywny”, jak i „liberalny”), autorytarnej, czy wręcz totalitarnej; 2) nie istnieje niezmienny kanon obowiązków obywatelskich, niezależny od aksjologicznych podstaw poszczególnych konstytucji i od okoliczności geopolitycznych, gospodarczych i społecznych towarzyszących ich uchwaleniu. Intuicyjnie powinien on obejmować obowiązki: wierności, obrony, przestrzegania prawa oraz ponoszenia ciężarów publicznych, które wydają się niezbędne, a zarazem „politycznie neutralne” (każde państwo musi sobie zapewnić wierność obywateli, ich posłuszeństwo prawu, obronę przed zagrożeniem zewnętrznym oraz środki na funkcjonowanie). Tymczasem tylko jeden obowiązek obywatelski − służby wojskowej − wynika z postanowień wszystkich polskich konstytucji XX wieku (konstytucja z 1952 r. nie przewidywała obowiązku wierności, Konstytucja z 1935 r. − obowiązku przestrzegania prawa, zaś obowiązek dotyczący podatków został nałożony na obywateli tylko w konstytucji z 1921 r.); 3) liczba i rodzaj obowiązków nałożonych na obywateli mocą każdej konstytucji odzwierciedlają założenia aksjologiczne państwa i pozwalają dostrzec, co ustrojodawca uznaje za najważniejsze w perspektywie jego istnienia. Szczególnie dobrze widoczne jest to w specyficznych − tylko raz pojawiających się w historii polskiego konstytucjonalizmu − obowiązkach ustanowionych konstytucją z 1921 r., takich, jak obowiązek szacunku dla władzy prawowitej i ułatwiania spełniania jej zadań albo konstytucją z 1952 r., takich, jak obowiązek przestrzegania socjalistycznej dyscypliny pracy, czy czujności wobec wrogów i przestrzegania tajemnicy. Civic duties in polish constitutions 1921 − 1997 Summary The dissertation presents the issues of civic duties in the Polish constitutional achievements of the 20th century. It presents the content, scope and way of formulating and understanding the duties imposed on Polish citizens by four constitutions since Poland regained independence in 1918. The introductory chapter contains a conceptual framework of work, characterizing the issues of general character, such as: legal and moral picture of duty, citizenship, beneficiaries of civic duties (homeland, republic, state), and the relation of civic duties to universal duties. Further chapters are devoted to the civic duties established in subsequent Polish constitutions of 1921, 1935, 1952 and 1997. The geopolitical conditions of their adoption, the legislative work on the duties and detailed analysis of individual civic duties are presented. The final chapter synthesizes the conclusions as to the nature of individual state formation, systematization, location and manner of formulating the constitutional provisions concerning the civic duties, as well as the duties of Polish citizens in the perspective of globalization and European integration. Analysis of the provisions of the Polish constitutions and the literature of the subject allowed to conclude that: 1) the essence of the state − perceived by the prism of civic duties − is unchanging in time. Irrespective of the varying degree of imbalance between citizens and the state, the constitutional picture of civic duties does not allow for a clear classification of the particular state formation as a democratic one (both "conservative" and "liberal"), authoritarian or even totalitarian; 2) there is no unchangeable canon of the civic duties, independent of the axiological basis of particular constitution and of the geopolitical, economic and social circumstances accompanying their adoption. Intuitively, it should include the duties of: fidelity, defense, observance of the law, and of incure of taxes and public burdens, that seems necessary and "politically neutral" (each state must ensure the faithfulness of its citizens, their obedience to the law, defense against external threats, and the resources of function). Whereas only one civic duty – a military service – emerge from the provisions of all Polish constitutions of the 20th century (the constitution of 1952 did not foresee the duty of fidelity, the constitution of 1935 – the duty to obey the law and the duty of incure of taxes and public burdens was imposed on citizens only in the constitution of 1921); 3) the number and type of duties imposed on citizens by each constitution reflect the axiological assumptions of the state and allow us to see what the legislature considers as the most important in terms of its existence. This is particularly evident in the specific – appearing only once in the history of Polish constitutionalism – duties established by the constitution of 1921, such as the duty to respect legitimate authority and to facilitate the fulfilment of its tasks or by the constitution of 1952 such as the duty to respect socialist work discipline or vigilance towards the enemies and respect for secrecy.