Sprachlich-visuelle Profilierung vom Weltbild im Diskurs über den Ukraine-Konflikt. Eine linguistische Analyse anhand der Zeitungen ‘Bild’ und 'Der Tagesspiegel'

Motywacją do napisania niniejszej rozprawy stał się ważny temat, jaki pojawił się w mediach, mianowicie wybuch konfliktu na Ukrainie w roku 2014. Oczy całego świata zwrócone zostały na niepokojące wydarzenia rozgrywające się na Półwyspie Krymskim, gdzie obywatele rosyjscy i ukraińscy stanęli po przeciwnych stronach. Konflikt zaostrzył się z chwilą zbrojnego ataku separatystów rosyjskich we wschodniej części Ukrainy i okupowania tych terenów. Głównymi aktorami konfliktu stali się ukraiński prezydent Petro Poroszenko i prezydent Rosji Władimir Putin. W mediach roiło się od doniesień prasowych, telewizyjnych i radiowych, które na bieżąco relacjonowały sytuację na Ukrainie. Rozgorzała debata polityczna dotycząca genezy konfliktu pomiędzy państwami rosyjskim a ukraińskim oraz próby rozwiązania politycznego kryzysu. W wielu dyskursach medialnych konflikt na Ukrainie był różnie konceptualizowany i realizowany szczególnie przez prasę niemiecką. Niemieckie gazety codzienne o odmiennych profilach przedstawiały tę tematykę w dość rozmaity sposób, stosując bogatą paletę środków językowych, jak też wykorzystując intensywnie elementy wizualne. Na przestrzeni ostatnich lat doszło do znaczącej metamorfozy tekstów, w wyniku której tekst pisany został poszerzony o elementy wizualne, co wpłynęło również na nowe zdefiniowanie funkcji gazety. Mianowicie gazeta już nie służy wyłącznie do przekazywania informacji werbalnych, ale też do prezentowania odpowiednich obrazów. Głównym powodem problematyki badawczej niniejszej rozprawy stały się relacje słowno-obrazowe w tekście multimedialnym, który jest obiektem badań dość młodych dziedzin językoznawczych, jakimi są lingwistyka obrazu i mediolingwistyka. Ze względu na szybko rozwijające się owe dyscypliny moje badania są próbą wykazania, że w tekstach tworzonych przez media wzrasta siła obrazu, rośnie niestabilność między słowem a obrazem widoczna w medialnych komunikatach oraz że przy zastosowaniu odpowiednich instrumentów jak język i moduł wizualny można profilować dyskursy medialne dostosowane do profilu odbiorcy. Wyniki badań mogą wzbogacić dotychczasowy dorobek naukowy w obszarze lingwistyki mediów i obrazu. W związku z powyższym zainteresowały mnie teksty słowno-obrazowe w gazetach niemieckich, które przedstawiały konflikt na Ukrainie. Aby wykazać wysoki stopień kontrastu w dyskursie o sytuacji na Ukrainie pomiędzy różnie sprofilowanymi gazetami, wykorzystałam do korpusu badawczego dwie codzienne gazety niemieckie BILD i Der Tagesspiegel. Dodatkowo wzbudza zainteresowanie tą problematyką poddanie korpusu analizie intralingwalnej, ponieważ ciekawi mnie, jak ten sam dyskurs jest przez dwie gazety konceptualizowany i realizowany. Głównym celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest zdiagnozowanie i opisanie typów relacji językowo-obrazowych w tekstach multimedialnych, wykazanie, jak dane gazety profilują temat za pomocą języka i obrazu oraz zrekonstruowanie dyskursywnych obrazów o konflikcie na Ukrainie. W rozprawie poddano analizie ilościowej i jakościowej 144 teksty prasowe wybrane z trzech gatunków prasowych, jak komentarz, sprawozdanie, wywiad, w których pojawiał się temat konfliktu na Ukrainie. Teksty analizowano według opracowanego modelu pod kątem następujących zagadnień, jak tworzenie dyskursywnych obrazów świata przez media i multimodalna analiza dyskursywna obrazów świata. Przy pierwszym aspekcie omówione są funkcje poszczególnych gatunków prasowych, opis relacji językowo-obrazowych w tekstach multimedialnych, jak też stworzenie listy głównych aktorów konfliktu i ich językowo-obrazowe profilowanie. W trakcie analizy lingwistycznej skoncentrowałam się na metodach i instrumentach wykorzystanych do zrekonstruowania językowo-wizualnego profilowania dyskursywnych obrazów świata konfliktu na Ukrainie. Analizę przeprowadzono w kontekście założeń teoretycznych wywodzących się z różnych koncepcji lingwistycznych, jak językoznawstwo kognitywne, kontrastywna lingwistyka dyskursu, lingwistyka mediów i obrazu, etnolingwistyka, lingwistyka kulturowa oraz pojęć bazowych, jak językowy obraz świata, profilowanie, dyskurs medialny, tekst multimodalny, relacje między słowem a obrazem. Ze względu na interdyscyplinarny charakter analizy wykorzystane zostały różne metody z obszarów multimodalności, lingwistyki kontrastywnej oraz modele MUKAM (Opiłowski 2015: 125) i DIMEAN (Warnke/Spitzmüller 2008: 47). Rozprawa doktorska składa się ze wstępu, siedmiu rozdziałów, bibliografii, spisu ilustracji i tabel. W rozdziale pierwszym omówione zostały główne założenia, cele rozprawy i uzasadnienie wyboru tematu badawczego. Kolejny rozdział został poświęcony omówieniu pojęcia językowego obrazu świata oraz przybliżeniu podstawowych założeń lingwistyki kognitywnej, lingwistyki kulturowej i etnolingwistyki. Ponadto w rozdziale przedstawiono proces profilowania medialnych i dyskursywnych obrazów świata. W rozdziale trzecim zaprezentowane zostały istota dyskursu i próba jego zdefiniowania, przyczyny, przebieg, ramy czasowe konfliktu na Ukrainie, opracowanie korpusu badawczego jak postawienie właściwych pytań metodycznych. Proces językowo-wizualnego profilowania obrazów świata, charakterystyka tekstu multimodalnego, prezentacja typów relacji między językiem a obrazem oraz omówienie gatunków prasowych (komentarz, sprawozdanie, wywiad), jak też przedstawienie kryteriów analizy zostały zawarte w rozdziale czwartym. Rozdział piąty zawiera całkowicie część empiryczną, w której zostały przeanalizowane wybrane przykłady tekstów multimedialnych z korpusu pod kątem jakościowym i ilościowym. W rozdziale szóstym zaprezentowano wyniki badań. Siódmy rozdział zawiera próbę zestawienia teorii lingwistycznych z wnioskami wynikającymi z części badawczej i opracowania pewnych założeń dla przyszłych badań mediolingwistycznych. Dokonana kontrastywna analiza w niniejszej rozprawie doktorskiej pozwoliła sformułować wnioski końcowe, które mogą przyczynić się w dość znacznym stopniu do dalszych prac badawczych nad istotą tekstów multimodalnych i ich rosnącej roli w komunikacji medialnej. Otóż współczesne media spowodowały znaczne zmiany w procesie przekazywania informacji i tym metamorfozę tekstów, poprzez to, że oprócz tekstu pisanego zaczęto wykorzystywać elementy wizualne. Nowa forma tekstów multimodalnych wpłynęła również na zastosowanie różnych metod do realizacji dyskursów medialnych, a za tym również do konstruowania różnych obrazów świata. Po dokonaniu rekonstrukcji obrazów świata w dyskursie medialnym o konflikcie na Ukrainie w dwóch niemieckojęzycznych gazetach wynika jasno, że mimo pewnych podobieństw w konceptualizowaniu konfliktu na Ukrainie jednak zdecydowanie wyłania się na plan pierwszy wyraźny kontrast pod kątem typów relacji między językiem i obrazem, aktorów konfliktu, użycia środków językowych i operacji wizualnych. Wyniki badań pokazują typy relacji między językiem a obrazem w analizowanych tekstach obydwu gazet. BILD stosuje trzy typy relacji, jak: redundancja (ok. 29%), komplementarność (4,16%) i dominacja (0,69%), z czego największy udział stanowi redundancja, prawie jedną trzecią całości. Pozostałe typy relacji językowo-obrazowych nie zostały zidentyfikowane. Der Tagesspiegel wykorzystuje również najczęściej relację redundancji w 60 tekstach, co stanowi około 42% całości. Oprócz redundancji pojawiają się inne typy relacji, jak komple-mentarność (8,33%), dyskrepancja (2,08%) i kontradykcja (1,38%), co świadczy o potrzebie dostosowywania się prasy do idei komunikacji medialnej oraz przekonywania odbiorcy do nowych kombinacji tekstu i obrazu. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w przebadanych tekstach Der Tagesspiegel około 14% stanowi brak relacji językowo-obrazowych, co może dowodzić o profilu niniejszej gazety, która mimo przemodelowania szaty tekstowej chce zachować swój rzeczowy i rzetelny charakter. Z kolei wyniki badań dotyczących listy aktorów biorących udział w konflikcie, jak i ich frekwencji wykazują znaczące różnice w obydwu gazetach. Częstotliwość występowania poszczególnych aktorów jest mocno zróżnicowana. W BILD wymienia się parokrotnie niektórych aktorów, podczas gdy Der Tagesspiegel operuje dużymi liczbami uczestników konfliktu. Również widoczna jest nieobecność kilku aktorów, którzy w jednej gazecie w ogóle nie występują, a w drugiej z kolei pojawiają się (np. separatyści, Moskwa w Der Tagesspiegel). Co prawda szczegółowa analiza wykazała, że najważniejszym aktorem konfliktu na Ukrainie zarówno w gazecie BILD, jak i Der Tagesspiegel jest polityk i zarazem prezydent Rosji Władimir Putin (34,02%), to jednak zróżnicowanie aktorów jest wysokie. Obok polityków jak Petro Poroszenko (9,72%) czy Angela Merkel (6,94%) silnie reprezentowaną grupą aktorów konfliktu są państwa (Rosja – ok. 14%, Ukraina – prawie 19%), miasta (Kijów – 12,5%, Moskwa – ok. 8%), kontynent europejski, jak też organizacje międzynarodowe (Nato – 9%). Szeroka galeria pojawiających się aktorów świadczy jednoznacznie o rozpiętości konfliktu i zaangażowaniu wielu stron. W gazetach o odmiennych profilach widoczne są różnorodne strategie stworzone dla konkretnego czytelnika. Dominacja obrazu nad tekstem jest znakiem rozpoznawalnym tabloidu BILD, podczas gdy Der Tagesspiegel stawia na faktograficzny przekaz informacji przy niewielkim udziale elementów wizualnych. Wyraźne różnice występują również na płaszczyźnie językowej, która w analizowanych tekstach została starannie i w sposób przemyślany wyselekcjonowana, aby skutecznie zainteresować lekturą odbiorcę i dostarczyć mu pogłębionych i zniuansowanych informacji. Dyskursywne obrazy świata o konflikcie na Ukrainie zostały w obu periodykach różnorodnie sprofilowane i przedstawione. Na uwagę zasługuje fakt, iż w obrębie tego samego języka można w bardzo odmienny sposób tworzyć dyskursy, w których przy użyciu innych środków językowo-wizualnych powstają odmienne obrazy świata. Jak już zostało nadmienione omawiana rozprawa może stanowić przyczynek do przyjęcia szerszej perspektywy w sposobie postrzegania tekstów multimodalnych i ich znaczeniu we współczesnej komunikacji medialnej.