Die phonetischen und graphematischen Veränderungen im Frühneuhochdeutschen im 15. und 16. Jahrhundert anhand der Akten der Stadt Elbing

Rozprawa doktorska zatytułowana Die phonetischen und graphematischen Veränderungen im Frühneuhochdeutschen im 15. und 16. Jahrhundert anhand der Akten der Stadt Elbing (Zmiany fonetyczne i grafematyczne w języku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim w XV i XVI w. na podstawie Akt Miasta Elbląga) zajmuje się zmianami w elbląskim języku kancelaryjnym na przełomie średniowiecza i ery nowożytnej. Praca składa się z pięciu części: Wprowadzenie, Średnio-wysoko-niemiecki system fonetyczny, Grafematyka, System fonetyczny Akt Miasta Elbląga, Podsumowanie. Do analizy wykorzystano cztery teksty: Erbschichtungsbuch (Działy majątkowe) – wpisy z lat 1417-1506 Das Wesebuch (Księga Łąkowa) z 1421 roku Pest-Sachen: Petri Dateni Montani Benencken 1588 Teksty formuł przysiąg funkcjonariuszy miejskich i mieszczan z XVI i XVII w. Wszystkie teksty to XV- i XVI-wieczne elbląskie teksty rękopiśmienne, zapisane w tzw. neografii gotyckiej, powstałe w tzw. Pierwszym Ordynku (Rada Miasta: tzw. Drugi Ordynek stanowili przedstawiciele pospólstwa), spisane rękami w sumie 17 pisarzy miejskich, w języku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim (wyraźne rozróżnienie tekstów wysoko- i dolnoniemieckich), w dialekcie wschodnio-środkowo-niemieckim ze sporadycznymi wpływami dolnoniemieckimi. Stan badań nad tematem można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach: badań nad językiem niemieckim w Elblągu – reprezentowane jedynie przez pracę Alicji Gacy Die Syntax der „Księga Elbląska”. Eine strukturelle Studie oraz badań nad językiem kancelaryjnym reprezentowanym przez inne ośrodki piśmiennicze, które reprezentowane są licznie przez prace takich autorów, jak Bruno Arndt, Wolfgang Jungandreas, Wolfgang Fleischer, Józef Grabarek, Józef Wiktorowicz, Ilpo Tapani Piirainen, Jarosław Bogacki, Sławomira Kaleta i in. W pracy zdecydowano się za porównanie tekstów z elementami opisu poszczególnych zmian językowych. Za punkt wyjścia i bazę porównawczą przyjęto średnio-wysoko-niemiecki system fonetyczny, na tle którego obserwowano poszczególne zmiany fonetyczne. Punktem odniesienia były formy zawarte w Mittelhochdeutsches Handwörterbuch M. Lexera. W XV i XVI w. w Elblągu aktywnych było 17 pisarzy miejskich, rozróżnionych na podstawie charakteru pisma i stylistyki tekstów, jak również stopnia udziału form dialektalnych. Znane są jedynie nazwiska trzech z nich: Wilhem Merzen (Księga Łąkowa 1421), Balzer Storm (Działy majątkowe, 1490) oraz Petrus Datenus Monatanus (1588). System fonetyczny Akt Miasta Elbląga rozpatrywano na trzech tradycyjnych płaszczyznach: fonemy samogłoskowe: samogłoski krótkie, samogłoski długie, dyftongi fonemy spółgłoskowe: sonanty (nosówki i płynne), półsamogłoski, zwarte, zwarto-szczelinowe, szczelinowe samogłoski sylab pobocznych: prefiksy, sufiksy, końcówki fleksyjne. Na podstawie przeprowadzonej analizy wyciągnięto następujące wnioski: język wczesno-nowo-wysoko-niemiecki utrwalał się stopniowo, dominował wariant wschodnio-środkowo-niemiecki, zapis ujednolicał się stopniowo (Pisarze 1-9 >10-12 > 13-17), zmiany w piśmie reagują z opóźnieniem na zmiany fonetyczne, pisarze cechowali się różnym stopniem postępowości w przyjmowaniu i wprowadzaniu zmian fonetycznych, początkowo duża wariantywność na poziomie graficznym ulegała stopniowej redukcji.

Die Dissertation Die phonetischen und graphematischen Veränderungen im Frühneuhochdeutschen im 15. und 16. Jahrhundert anhand der Akten der Stadt Elbing beschäftigt sich mit den Veränderungen in der deutschen Kanzleisprache Elbings beim Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit. Die Arbeit besteht aus fünf Teilen: Einführung, Das mittelhochdeutsche phonetische System, Die Graphematik, Das phonetische System der Akten der Stadt Elbing, Zusammenfassung. Die Analyse wurde anhand der vier Quelltexte durchgeführt: Erbschichtungsbuch – die Einträge aus den Jahren 1417-1506 Das Wesebuch aus dem Jahre 1421 Pest-Sachen: Petri Dateni Monatni Bedencken 1588 Die Eidesformeln aus dem 16. und 17. Jh. Alle Texte sind handschriftliche Elbinger Texte aus dem 15. und 16. Jh., wurden in der sog. gotischen Schrift durch insgesamt 17 Stadtschreiber niedergeschrieben und sind in der sog. Ersten Ordnung (der Stadtrat) entstanden. Ihre Sprache ist (früh)neuhochdeutsch (im Unterschied zu den niederdeutschen Texten), mit einzelnen niederdeutschen Einflüssen. Den Forschungsstand lässt sich auf zwei Ebenen betrachten: auf der Ebene der Untersuchungen zur deutschen Sprache in Elbing – vertreten durch eine einzige Behandlung von Alicja Gaca Die Syntax der „Księga Elbląska”. Eine strukturelle Studie, sowie auf der Ebene der Untersuchungen zur deutschen Sprache in anderen Schreiborten, die reich vertreten wird, und zwar durch Autoren wie Bruno Arndt, Wolfgand Jungandreas, Wolfgang Fleischer, Józef Grabarek, Józef Wiktorowicz, Ilpo Tapani Piirainen, Jarosław Bogacki, Sławomira Kaleta und viele andere.In der Arbeit entschied man sich für die Textanalyse mit den Elementen der Beschreibung von einzelnen sprachlichen Veränderungen. Als Ausgangspunkt dient das mittelhochdeutsche phonetische System. Der Bezugspunkt war Das mittelhochdeutsche Handwörterbuch von M. Lexer. Im 15. und 16. Jh. waren in Elbing 17 Stadtschreiber aktiv, die anhand des Schriftcharakters, der Textstilistik, sowie des Anteils der dialektalen Formen unterschieden worden sind. Bekannt sind nur drei Namen: Wilhem Merzen (Das Wesebuch, 1421), Balzer Storm (Erbschichtungsbuch, 1490) und Pertus Datenus Monatanus (1588). Das phonetische System der Akten der Stadt Elbing wurde auf drei (traditionellen) Ebenen betrachtet: Vokale: kurze Vokale, lange Vokale, Diphthonge Konsonanten: Sonanten (Nasale, Liquide), Halbvokale, Verschlusslaute, Affrikaten, Reibelaute Vokale der Nebensilben: Präfixe, Suffixe, Flexionsendungen. Anhand der durchgeführten Analyse lässt sich folgende Schlussfolgerungen ziehen: das Frühneuhochdeutsche ist allmählich in Elbinger Kanzleisprache eingedrungen, es herrschte die ostmitteldeutsche Sprachvariante vor, die Schrift vereinheitlichte sich allmählich (die Schreiber 1-9 > die Schreiber 10-12 > die Schreiber 13-17) die Annahme und Einführung der einzelnen sprachlichen Veränderungen war von einzelnen Schreibern abhängig, die anfängliche graphische Varietät unterlag einer allmählichen Reduktion.