Turystyka ornitologiczna na polskich obszarach Natura 2000 - szanse i bariery

Obszary europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 powstały dla ochrony różnych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, które uważa się za cenne i zagrożone wyginięciem w skali całej Europy. Sieć składa się z dwóch rodzajów obszarów: obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO). Pierwsze z nich obfitują w różnego rodzaju dziko żyjące gatunki europejskiej awifauny, które mogą stać się podstawą rozwoju turystyki ornitologicznej. Ich status ochronny nie ogranicza możliwości wykorzystywania tych walorów do celów turystycznych przy zachowaniu, stosownie do przepisów prawa, dbałości o stan środowiska. Celem realizowanych badań było: wyróżnienie typów obszarów specjalnej ochrony ptaków w kontekście potencjału i ich zagospodarowania na potrzeby turystyki ornitologicznej, identyfikacja szans i barier rozwoju przestrzeni turystycznej obszarów specjalnej ochrony ptaków pod kątem organizacji tego typu turystyki oraz określenie wpływu obszaru Natura 2000 na rozwój turystyki w jego sąsiedztwie. Badania przeprowadzono w skali przeglądowej oraz szczegółowej. Ze względu na złożoność zagadnienia do przeprowadzenia typologii OSO Natura 2000 wykorzystano metodę analizy hierarchicznej problemu. Analizie poddano 145 polskich obszarów specjalnej ochrony ptaków. Studia przypadków objęły 6 obszarów reprezentujących wyróżnione typy. Dla każdego z nich przeprowadzono analizę dokumentów planistycznych i strategicznych gmin, w obrębie których położone są badane obszary, inwentaryzację zagospodarowania turystycznego oraz indywidualne wywiady pogłębione z miłośnikami przyrody i ptaków. Na podstawie zebranych danych wykonano analizę SWOT dotyczącą mocnych i słabych stron badanego obszaru Natura 2000 pod kątem rozwoju turystyki ornitologicznej oraz szans i zagrożeń związanych z organizacją tego typu turystyki. W celu określenia znaczenia OSO Natura 2000 dla rozwoju turystyki ornitologicznej wyliczono wskaźniki gęstości bazy noclegowej oraz gęstości obiektów zagospodarowania turystycznego. Wyodrębniono 5 typów obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 o różnym potencjale rozwoju turystyki ornitologicznej. Obszarami o największych możliwościach są tereny o wysokich walorach ornitologicznych. Najistotniejsza jest obecność gatunków ptaków chronionych oraz innych, np. migrujących. Terenami najbardziej ciekawymi i bogatymi w gatunki dla miłośników ptaków są tereny wodne i wilgotne (zarówno wody słodkie, jak i morskie). Mniejsze znaczenie dla obserwatorów ma obecność zagospodarowania turystycznego. Jednak dla początkujących obserwatorów i osób nie znających odwiedzanego obszaru ważna jest dobra dostępność informacyjna i komunikacyjna. Ponadto ze względu na ochronę awifauny pożądana jest obecność organizacji przyrodniczych organizujących imprezy i warsztaty edukacyjne oraz prace terenowe dla miłośników ptaków. Zrealizowane badania szczegółowe pozwoliły zidentyfikować różne czynniki mające wpływ na rozwój turystyki ornitologicznej w gminach posiadających w swoich granicach obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Największym problemem wśród badanych gmin jest brak funduszy na działalność związaną z rozwojem turystyki ornitologicznej, a także na monitoring jej wpływu na środowisko. Innym czynnikiem znacząco wpływającym na turystykę jest mnogość i problem z interpretacją różnego rodzaju przepisów i wymogów formalnych związanych z realizacją inwestycji związanych z turystyką na terenach chronionych. Dla rozwoju turystyki ornitologicznej istotna jest także obecność wykwalifikowanych jednostek i osób odpowiedzialnych za planowanie, zagospodarowanie i zarządzanie turystyką na obszarze chronionym. W przypadku obszarów mniej znanych, ważną rolę odgrywa promocja walorów przyrodniczych i ornitologicznych.

The European network of the protected areas Natura 2000 was created in order to protect various types of natural habitats, plant and animal species which are valuable and threatened with extinction. The Natura 2000 network consists of Special Protection Areas (SPA) and Special Areas of Conservation (SAC). The first type characterizes itself with a high number and diversity of bird species, which are particularly interesting for tourists watching birds. The protection status of the Natura 2000 areas does not limit their use for tourism if only the economic activities are carried out in accordance with applicable law. The aims of the presented thesis are as follows: (1) to develop the typology of Special Protection Areas based on their potential and facilities for birdwatching, (2) to identify opportunities and barriers for the development of birdwatching tourism within the Natura 2000 SPAs and (3) to determine the relation between the existence of the Natura 2000 area tourism development within the area and in its vicinity. The research was carried out both in general and detailed scales. At the general scale (145 Polish SPAs), the typology of birdwatching attractiveness of the areas was conducted. Due to the complexity of the problem the number of analysed factors and their diversity, the Analytic Hierarchy Process (AHP) was implemented. At the detailed scale, 6 case studies representing the identified types were developed. The desk research included analysis of strategic and planning documents of municipalities within which the studied areas are located. The field research included inventory of tourist infrastructure that allowed to evaluate the level adaptation of research area for this form of tourism. Another element of the fieldwork were the Individual In-depth Interviews (IDIs) with birds and nature lovers. Basing on the data collected during the desk research and the fieldwork, SWOT analysis of the perspectives of birdwatching tourism development was carried out for each of the analysed areas. In order to determine the importance of the Special Protection Areas Natura 2000 for the development of the birdwatching tourism the indicators of density of accommodation and density of tourism facilities were calculated. 5 types of SPAs that characterise themselves with various potentials for the development of birdwatching have been identified. The areas with high ornithological values are the most desirable. The most important is the presence of protected bird species and other birds, e.g. the migratory ones. Waters (both fresh and sea) and wetlands that are the most species-rich are the most interesting for bird lovers. In turn the tourist development is less important for observers, but it is necessary to protect the natural environment. The additional element, important for the protection of avifauna is the activity of ecological organizations within the area. Such bodies organize educational events, nature workshops and fieldworks for bird lovers. The conducted analyses allowed to identify various factors that affect the development of birdwatching within the Natura 2000 SPAs and in their vicinity. The biggest problem is the lack of funding not only for activities related to the development of birdwatching, but also for monitoring of the birdwatching environmental impact. Another limiting factor is connected to the lack of comprehension of the regulations and formal requirements for development of tourism in the protected areas. The qualified entities and personal responsible for planning, development and management of tourism in the protected area plays a crucial role in successful and sustainable tourism development. For less known areas, the promotion of natural and ornithological values is indispensable.