Ripa Danuvii. Rola i funkcja armii rzymskiej nad dolnym Dunajem w dobie panowania Walensa i Walentyniana (364-378)

Celem niniejszej rozprawy jest odpowiedzenie na różne pytania dotyczące stanu fortyfikacji i jednostek armii rzymskiej wzdłuż dolnodunajskiej granicy w latach 364–378 oraz dokonanie oceny stanu tej granicy w przededniu bitwy pod Adrianopolem – starcia, które miało decydujący wpływ na dzieje Cesarstwa Rzymskiego. To właśnie dolnodunajska granica oddzielała wtedy Rzym od Gotów. Łączna długość omawianego odcinka granicy wynosi około 1120 km (Moesia Prima – około 180 km, Dacia Ripensis – około 380 km, Moesia Secunda – około 260 km, oraz Scythia Minor – 300 km). Praca została podzielona na trzy części. W pierwszej zaprezentowałem bazę źródłowo naukowa, w oparciu o którą prowadzę swe studia, a także kontekst w jakim funkcjonowała rzymska granica. W drugiej części dokonuję analizy naddunajskich baz wojskowych oraz oddziałów riparienses rozmieszczonych wzdłuż granicy. W trzeciej części poruszam nieco poboczne zagadnienia związane z funkcjonowaniem granicy, takie jak zaopatrzenie, komunikacja wzdłuż rzeki oraz kwestia obecności wojsk na zapleczu granicy. Comitatenses nie są przedmiotem niniejszej rozprawy, lecz nie sposób dokonać oceny późnorzymskiej granicy bez zarysowania roli jaką odgrywało wojsku na jej zapleczu. Ważnym aspektem pracy jest skonfrontowanie moich ustaleń z koncepcją E. Luttwaka, mówiącą, że w IV wieku w cesarstwie dominowała defensywna strategia obrony w głębi (defence-in-depth), w myśl której prowincje graniczne stawały się buforem, na terenie którego toczyła się walka z barbarzyńskimi najeźdźcami. Oddziały rozmieszczone wzdłuż granicy miałyby być nieliczne i słabo wyszkolone, a ich zadaniem byłoby jedynie przetrwanie naporu wroga w silnie umocnionych twierdzach, aż do czasu przybycia armii mobilnej z odsieczą. Na początku panowania Walensa i Walentyniana dostrzeżono potrzebę poprawy niektórych elementów związanych z funkcjonowaniem granicy. Przedsięwzięto zakrojone na szeroką skalę prace budowlane, w trakcie których odnawiano istniejące bazy wojskowe oraz wznoszono nowe – przede wszystkim wieże wolnostojące. Te roboty miały na celu uszczelnienie granicy i umożliwienie skuteczniejszej kontroli nad ruchami wroga po drugiej stronie rzeki. Był to ważne w kontekście zmieniającej się sytuacji geopolitycznej, która od początku drugiej połowy IV wieku powoli się zaogniała. Dzięki dużemu zagęszczeniu posterunków wojsko mogło szybko dowiedzieć się o zagrożeniu i równie szybko na nie zareagować. Wydaje się, że w wyniku wspomnianych prac dolnodunajska granica w przededniu bitwy pod Adrianopolem była w dobrym stanie. Sieć baz była dość gęsta, a ich fortyfikacje były solidne i pozwalały obrońcom na skuteczne odpieranie wroga w sytuacji, gdyby doszło do oblężenia. Twierdze chronione wysokimi murami i masywnymi wieżami stanowiły bardzo duże wyzwanie dla przeciwnika, który nie był obeznany ze sztuką oblężniczą. Między legionami obu diecezji były różnice organizacyjne, lecz chyba nie przekładały się one na sprawność bojową tych jednostek, a wynikały raczej ze specyfiki i dziejów konkretnych prowincji. Oddziały były rozmieszczone zgodnie ze schematem pozwalającym na ich optymalne wykorzystanie: dyslokacja różnych typów jednostek była dostosowana do warunków naturalnych panujących w konkretnych sektorach granicy. Generalnie, wydaje się, że oddziały stacjonujące wewnątrz murów twierdz przygranicznych miały wysoką wartość bojową i były dobrze zaopatrzone – zarówno w prowiant, jak i w uzbrojenie. Komunikacja wzdłuż rzeki odbywała się sprawnie dzięki żegludze rzecznej oraz sieci dróg, które były w dobrym stanie, gdyż były ciągle utrzymywane. Umożliwiało to łatwą komunikację wzdłuż granicy oraz upraszczało łączność z wnętrzem prowincji, co było kluczowe z punktu widzenia zaopatrzenia jednostek granicznych. Istnienie dobrze utrzymanej sieci dróg było też nieocenione w razie zagrożenia ze względu na możliwość sprawnego przerzucenia comitatenses w rejon granicy.

The main purpose of this thesis is to answer various questions about the condition of the Roman strongholds and military units along the Lower Danubian frontier between 364 and 378. It is important to evaluate the state of the frontier before the Battle of Adrianople which had a decisive impact on the history of the Roman Empire for it was the very same Lower Danubian border that separated Rome from the Goths at that time. The total length of the border section in question is about 1120 km (Moesia Prima – ca. 180 km, Dacia Ripensis – ca. 380 km, Moesia Secunda – ca 260 km, and Scythia Minor – ca 300 km). The thesis consists of three parts. The first one presents the various sources, state of research and shows the geographical and historical setting. The analytical second part deals with military bases and riparienses units stationed along the border. The third part outlines some secondary aspects related to the functioning of the frontier, such as military provisioning, communication along the river and the presence of mobile army behind the frontier zone. Comitatenses are not the focus of this dissertation, yet it would be difficult to evaluate the frontier without considering the role played by the army at the back of it. It is also important to compare the knowledge on the Lower Danubian frontier during the discussed period with E. Luttwak's theory. He put the idea of a defensive defence-in-depth strategy in the 4th century. The idea was that the border provinces would be simply a buffer zone while the only purpose of few and ill-trained riparienses units was to hold their strongholds until the arrival of relief forces (comitatenses). The need to improve certain elements related to the functioning of the frontier was recognized in the very beginning of Valens’ and Valentinianus’ reign. Large scale construction works were undertaken: repairs of existing bases and construction of new ones – almost exclusively watchtowers. The purpose of these works was to make the border tighter and to enable more effective surveillance of the enemy movements behind the river. Such works were necessary due to changing geopolitical situation which become more and more unstable since the beginning of the second half of the 4th century. A dense network of posts facilitated the flow of information. Thanks to that the army was able to quickly find out about the threat and respond to it. It seems that in result of these works the border was in good condition on the eve of the Battle of Adrianople. The network of the bases was quite dense while their fortifications were solid and allowed the defenders to effectively repel the enemy in case of siege. The strongholds with high walls and massive towers posed a serious challenge to an opponent unfamiliar with laying sieges. There were organizational differences between the legions of both dioceses, yet it probably did not affect their combat ability, but was rather a results of some local factors and history of various provinces. Troops were deployed according to a scheme that allowed them to be used optimally: the dislocation of different types of units was adapted to the natural conditions of the specific sections of the border. In general, it seems that the troops stationed inside the frontier fortresses had a high combat value and were well supplied – both with provisions and armaments. Communication along the river was efficient thanks to river navigation and a road network that was in good condition as it was constantly maintained. This allowed easy transportation along the border and simplified communications with the provinces, which was crucial for supplying border units. The existence of a well-maintained road network was also invaluable in the event of an emergency for it allowed a quick movement of comitatenses to the border area.