Mikro- i makroideologie językowe. Przykład języka wilamowskiego

Wilamowice są miasteczkiem, które liczy obecnie około trzy tysiące mieszkańców. Położone są w południowej Polsce, na małopolsko-śląskim pograniczu. Jest to jedyne miejsce, gdzie używa się germańskiego języka wymysiöeryś. Celem pracy jest przedstawienie mikro- i makroideologii językowych dotyczących tego języka. Opis i analiza przypadku Wilamowic wymaga podejścia interdyscyplinarnego i wieloźródłowego oraz wypracowania nowej metody badawczej, która opisana została w pierwszym rozdziale pracy. Na jej kształt duży wpływ wywarły zawarte już w tytule pracy terminy badawcze. Pojęciem nadrzędnym, którego domyślnie używam w liczbie mnogiej, są ideologie językowe. Najogólniej i najprościej rozumieć można je jako poglądy dotyczące języka i jego użytkowników. Na potrzeby pracy stworzyłem typologię ideologii językowych. Ze względu na przedmiot, którego one dotyczą, podmiot, który jest ich wyrazicielem i (od)twórcą oraz jego świadomość, wyodrębniono trzy poziomy ideologii językowych. Szczególnie istotne okazało się rozszerzenie dotychczas stosowanego pojęcia ideologii językowych o ich trzeci, niebezpośredni poziom, który obejmuje idee i poglądy niedotyczące bezpośrednio języka lub jego użytkowników, ale dostarczające wzorców dla ich postrzegania. Kluczowym dla pracy jest inny podział ideologii językowych, opierający się na poziomie ich rozpowszechnienia, obszarze występowania i czasie trwania. W ten sposób wyróżnione zostały makro- i mikroideologie językowe. W trzeciej części pracy zaprezentowana została historia Wilamowic oraz sytuacja socjolingwistyczna na pograniczu małopolsko-śląskim. Narracja ta stanowiła podstawę dla najogólniejszej periodyzacji ideologii językowych dotyczących wymysiöeryś, w ramach której wyróżniłem dwa etapy. Pierwszy z nich trwał od początku założenia osady aż do pierwszej połowy XIX wieku. W okresie tym, mimo istnienia stosunkowo dużej liczby dokumentów dotyczących Wilamowic, nie znajdujemy niemal żadnych informacji o języku używanym przez Wilamowian. Wzmianki dotyczące etniczności mieszkańców tego miasteczka są niezwykle rzadkie. Okres rozpoczynający się w połowie XIX wieku cechuje stałe zainteresowanie językiem wilamowskim. Objawiało się ono w różnych, czasem skrajnie negatywnych formach. Bez dużego ryzyka popełnienia błędu stwierdzić należy, że zainteresowanie to jest pochodną ideologii łączącej język z narodem i państwem. Od końca XIX wieku opisywana ideologia była już podzielana przez szerokie warstwy społeczne i w dużej mierze utrzymuje swoją niemal hegemoniczną pozycję do dzisiaj, co czyni z niej makroideologię. W kolejnym, czwartym rozdziale przedstawiłem intelektualny rodowód zidentyfikowanej wcześniej makroideologii, która opiera się na konceptualnym połączeniu języka, państwa i narodu. Do artykulacji tez leżących u podstaw makroideologii doszło w filozoficznych dyskusjach niemieckich preromantyków, na czele z Johannem Gotfriedem Herderem, do manifestacji w praktyce polityczno-językowej rewolucyjnej Francji. Na najogólniejszym poziomie zarówno myśl herderowska, jak i praktyka rewolucyjna łączyła język z narodem i państwem, a wręcz tworzyły zasadę: jeden naród, jedno państwo, jeden język. W dalszej części rozdziału pokazałem, w jaki sposób, dyscyplina, jaką było językoznawstwo, utrwaliła wyrażoną wyżej tożsamość. Zgodnie z definicją, przedstawiona wyżej idee, które przez długi czas miały charakter elitarny, aby stać się makroideologią musiały ulec popularyzacji i rozpowszechnieniu. Ważną rolę w tym procesie odgrywały instytucje państwowe, a zwłaszcza szkolnictwo. Pozwoliło jej to uzyskać niemal hegemoniczną pozycję, którą utrzymuje do dzisiaj. Rozdział poświęcony makroideologii w Wilamowicach rozpocząłem od porównania sposobu opisów tej osady, dokonanych przez dwóch kronikarzy żywieckich, żyjącego na przełomie XVII i XVIII wieku wójta Andrzeja Komonieckiego i ks. Franza Augustina, który swe dzieło tworzył w latach czterdziestych XIX wieku. Pierwszy z nich zwracał uwagę przede wszystkim na religijność mieszkańców miasteczka. W późniejszej kronice uwaga koncentrowała się na pochodzeniu Wilamowian ich języku. Aż do końca XIX wieku w kolejnych opisach Wilamowian i zarówno polscy jak i niemieccy badacze opisujący Wilamowice podkreślali odrębność Wilamowian. Później, gdy na poziomie lokalnym narastać zaczął polsko-niemiecki antagonizm zarówno Polacy jak i Niemcy zaczęli widzieć w Wilamowianach swoich, a z czasem domagać się od nich jednoznacznych deklaracji identyfikacji narodowej. Ich dyskursy, choć przeciwstawne były bliźniacze. Stanowiły manifestację jednej makroideologii. Tragiczne konsekwencje takiego uprzedmiotowienia, w którym aktywny udział brali językoznawcy i etnolodzy, Wilamowianie ponosili już w czasie II wojny światowej. Również ze względu na język, miasteczko zostało uznane za kolonię niemiecką, a jego mieszkańcy zmuszani byli do podpisania Volkslisty. Po II wojnie światowej Wilamowianie doświadczyli brutalnych prześladowań. Zgodnie z narracjami Wilamowian, były one uzasadniane odmiennością języka wilamowskiego oraz jego germańskim pochodzeniem. Do opisu tych tragicznych wydarzeń użyłem kategorii „kozła ofiarnego” stworzonej przez Rene Girarda oraz „dramatu społecznego” Victora Turnera. Po wojnie, po wilamowsku mówiono tylko w kręgu rodzinnym, często podkreśla się w rozmowach, że mówiono nim „po cichu”, o samym zaś języku nie mówiono praktycznie w ogóle. Z czasem, gdy wyrosło pokolenie, jakie nie znało już go nie znało, używany był przez starszych jako język tajny. Wymysiöeryś znalazł sobie tym samym niszę, jednak obecność w niej skazywała go na powolny zanik. Po 1989 roku zainteresowanie naukowców, ale i lokalnych aktywistów językiem wilamowskim wzrosło, nie przełożyło się to jednak na konkretne działania. Liczba użytkowników wymysiöeryś systematycznie malała. Dopiero dzięki działaniom Tymoteusza Króla i Justyny Majerskiej-Sznajder zmieniła się sytuacja języka wilamowskiego. Jest on dziś nauczany w szkole. W języku tym wystawiane są sztuki teatralne, używany jest w internecie. Działania te sprawiły, że uzyskał on szansę na oficjalne uznanie jako język regionalny. Dyskusje na ten temat prowadzone na forum Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych stanowiły kolejne źródło do obserwacji makroideologii oraz jej wpływu na możliwość przetrwania konkretnego języka. Ostatni rozdział pracy poświęcony jest mikroideologiom językowym. Ich przykładów ciężko doszukać się w źródłach historycznych. Wyjątek stanowią dzieła napisane na początku XX wieku przez dwóch braci, Wilamowian Floriana Biesika i Hermanna Mojmira. Bardzo wiele przykładów mikroideologii można natomiast znaleźć w treści rozmów z użytkownikami wymysiöeryś. W opisie skoncentrowałem się na tych, które łączyły się w pewną całość. Elementem, który je łączył, było przekonanie, że Wilamowianie są wspólnotą niewyobrażoną. Korzystając z tej kategorii staram się wyjaśnić zjawisko endogamii w Wilamowicach, wpisuję również w ten kontekst działalność rewitalizacyjną Tymoteusza Króla. Ufam, iż efekty pracy wykorzystać będzie można również poza kontekstem Wilamowic.

Wilamowice is a town located in southern Poland at the borderland of two historical regions – Silesia and Lesser Poland. It is inhabited by 3000 people. Wilamowice is the only place, where a Germanic language called Wymysiöeryś is used. The goal of the dissertation is a description of micro- and macro linguistic ideologies concerning the language. The description and analysis of the case of Wilamowice require interdisciplinarity, use of various sources and creation of a new method, which was described in the first chapter of the thesis. The methodology was shaped by the research terms linguistic ideologies used in the title of the thesis. In the simplest way, they may be understood as ideas concerning a language and its users. For the purpose of the thesis, I created a typology of linguistic ideologies. Taking into account its subject whom they concern, object which expresses and (re)create them and its consciousness I distinguished three levels of linguistic ideologies. It was crucial to extend the notion of linguistic ideologies by distinguishing the third, indirect level, which encompasses ideas and beliefs which do not concern directly a language and its users but creates patterns for the perception of them. Another important classification of linguistic ideologies was based on the level of their prevalence, the territory where they are shared and their duration. Taking into account these criteria I distinguished micro- and macro linguistic ideologies. In the third part of the dissertation, I presented the history of Wilamowice and the sociolinguistic situation at the Silesia-Lesser Poland borderland. This narration was the basis for the most general periodization of linguistic ideologies concerning Wymysiöeryś. I distinguished here two basic periods. The first of them lasted from the beginning of settlement until the first half of the 19th century. During the first period, despite a multitude of documents, there is no information concerning the language of Wilamowice and ethnicity of its inhabitants. In the second period, which started around 1850 one may observe a constant interest in Wymysiöeryś. It was expressed in various, sometimes very negative forms. It seems that this interest is a derivative of an ideology which bounds language with nation and state. Since the end of the 19th century, this ideology has been shared in broad social spheres. It remains nearly hegemonic until today, thus it may be considered as a macro ideology. In the fourth chapter, I presented the intellectual origins of the previously identified macro ideology, which is based on the conceptual binding of language, state, and nation. The thesis which is the foundation of the macro ideology was first expressed in the philosophical discussion of German pre-romantics. They were first implemented in the practice of the French revolution. Despite many differences at the basic level either Herder's thought and linguistic policy in revolutionary France created the rule "one language, one nation, one state". Later, I presented how linguistics strengthened this identity. According to the definition ideas presented above, which were spread only among elites had to be popularized. An important role in this process played a state's institution, especially the educational system. Thanks to this support the macro ideology has gained a hegemonic position. The chapter devoted to demonstration of macro ideologies in Wilamowice started with the comparison of descriptions of the settlement by two chroniclers from Żywiec – Andrzej Komonicecki, who lived at the turn of the 17th and 18th century and Franz Augustin who wrote in the 1840s. The first of them concentrated on the religiosity of inhabitants of Wilamowice. The later described their ethnic origins and the language. Until the end of the 19th century, either Polish or German scientist agreed on the distinctiveness of inhabitants of Wilamowice. Later, when local Polish-German conflict emerged, either Poles on Germans started to include them into their national communities and demanded a clear declaration of the nationality. Their discourses although contradictory were symmetric. There was a manifestation of one macro ideology. Inhabitants of Wilamowice were treated as an object also by linguists and anthropologists and the suffered its consequence during WWII. Nazis recognized Wilamowice as a German colony and forced its inhabitants to sign Volksliste. After WWII Wilamowians experienced severe persecution. According to their narratives, there were justified by the distinctiveness of Wymysiöeryś and its Germanic origin. In order to describe this tragical occurrence, I used the category of "scaping goat" by Rene Girard and "social drama" by Victor Turner. After WWII Wymysiöeryś was used only within families. It is underlined that it was spoken “silently”. The language itself wasn’t a subject of discussion. After some years, when a generation that did not know Wymysiöeryś emerged the language was used by elder people to convey secrets. Wymysiöeryś found a niche for itself, however, was not transmitted anymore. After 1989 the interest of scientists, as well as local activists in Wymysiöeryś, emerged, however, any actions directed at revitalization were undertaken. The sociolinguistic situation of Wymysiöeryś improved thanks to work of Tymoteusz Król and Justyna Majerska-Sznajder, both born in 1993. Today, the language is thought in school, it used to perform theatrical plays. It is used on the Internet. Thanks to that activity Wymysiöeryś gained a chance to officially recognized as a regional language by the Republic of Poland. Discussion concerning this issue was conducted during the meetings of National and Ethnic Minorities Committee of the Polish Sejm. They were another source for investigation of macro ideology and its influence on a certain language. The last chapter is devoted to micro linguist ideologies. It is hard to find them in written sources. The prominent exception are work of two brothers, users of Wymysiöeryś ¬– Florian Biesik and Hermann Mojmir, who were writing at the beginning of the 20th century. Many examples of micro ideologies may be found in recordings of inhabitants of Wilamowice. In the dissertation, I focused on these of them, which are a coherent whole. The element which binds them is the belief that Wilamowians are “unimagined community”. Using this category I was trying to explain the phenomenon of “endogamy” of Wilamowians as well as the perception of activity of Tymoteusz Król in the field of language revitalization. I believe that the effects of my dissertation may be used outside Wilamowice.