Age of consent - wiek zgody. Kryminologiczno-prawna problematyka uregulowania kryminalizacji stosunków seksualnych z dzieckiem

1. Wprowadzenie Praca doktorska jest pogłębioną analizą kryminologiczną stosowania w praktyce art. 200 § 1 kodeksu karnego (k.k.) dotyczącego zakazu wchodzenia w relacje seksualne z dziećmi poniżej 15 roku życia. Podstawowym celem pracy jest zweryfikowanie, czy przepis ten efektywnie służy, zgodnie z założonym jego ratio legis: ochronie obyczajności i samych dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym przez osoby dorosłe. Ze względu na przyjęte w prawie karnym granice wieku: 15 lat dla wieku zgody na relacje seksualne; 17 lat dla odpowiedzialności karnej (art. 10 kk), istnieje możliwość stosowania zakazu ujętego w tym artykule w sytuacji, gdy partnerzy są w zbliżonym wieku, i łączy ich więź emocjonalna i/lub uczuciowa, szczególnie gdy oboje są jeszcze małoletni. W takim przypadku, kierując się zasadą subsydiarności prawa karnego i dobrem dziecka (zarówno ofiary jak i sprawcy) należałoby zastanowić się nad zawężającą interpretacją art. 200 § 1 kk. Zagadnienie ochrony dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym przez osoby dorosłe jest współcześnie tematem szeroko dyskutowanym. Podkreśla się potrzebę zwiększenia środków ochrony przed sprawcami (przykładowo art. 106a kk czy art. 39 pkt. 2a, 2b kk i in.). Koncentrując się na surowym karaniu przestępców, uznawanych w większości za pedofili, nie zauważa się, iż w praktyce z artykułu tego odpowiadają osoby, których niekoniecznie obejmuje pierwotne ratio legis art. 200 § 1 kk. Przeprowadzone w ramach przygotowanej rozprawy doktorskiej badania wykazują, iż art. 200 kk nie jest skierowany wyłącznie przeciwko pedofilom wykorzystującym seksualnie dzieci (i nie tylko dlatego, że u części skazywanych dorosłych nie diagnozuje się tej parafilii). Pozwala on bowiem skazywać również bardzo młode osoby za kontakty o charakterze seksualnym z rówieśnikami. To zaś pozostaje w niezgodzie zarówno z przyjętą systematyką prawa karnego (nastawienie na powstrzymanie się od karania dzieci i osób młodocianych), jak i z jego rolą subsydiarną (możliwość przeciwdziałania pokrzywdzeniu innymi formami kontroli społecznej np. w drodze edukacji). 1. Struktura pracy Rozprawa doktorska jest podzielona na 4 części, z których każda stanowi prezentację innego zagadnienia kryminologiczno – prawnego koniecznego do rozważenia dla zbadania problematyki ujętej w tytule pracy. Rozdział pierwszy prezentuje wypracowane koncepcji dziecka i dzieciństwa . Te zagadnienia są ważne dla zrozumienia motywów jakie towarzyszyły konstruowaniu art. 200 kk. Ze względu na temat pracy, badaniu poddane zostały również definicje tych koncepcji kształtujące się w okresie od starożytności do czasów współczesnych i ewoluujące razem z nimi podejście do dziecięcej seksualności. Jednocześnie, niekiedy podkreślenia wymagały warunki społeczne, w których dane założenia funkcjonowały, a także wpływ wychowania na usankcjonowanie podziałów społecznych, czy też religii w zakresie zakazów i nakazów dotyczących życia seksualnego jednostki. Szczegółowo omówiono zmiany obyczajowości, które wystąpiły w XX wieku. W tym rozdziale przedstawiono również zagadnienie odpowiedzialności karnej dzieci. Jest to istotne, bo zwraca uwagę na rozbieżność w traktowaniu dziecka jako osoby odpowiedzialnej bądź nie za czyny uznane za zakazane. Rozdział zawiera też przytaczane w dogmatyce racje przemawiające za ukształtowaniem się granicy wieku przyzwolenia na podjęcie współżycia seksualnego na poziomie 15 roku życia, z uwzględnieniem zakazu relacji seksualnych między rówieśnikami. Nie pominięto tu też ważnych dla całości rozważań kwestii związku między aktywnością seksualną jednostki a koncepcją małżeństwa. Analiza wykazała, iż istnieje zależność między rozwojem fizycznym i psychologicznym dziecka i możliwością zawarcia małżeństwa, a obyczajowym przyzwoleniem na aktywność seksualną. W związku z tym istotne okazało się zbadanie, czy te przesłanki miały wpływ na ukształtowanie przepisów prawa. Rozdział drugi dotyczy stricte prawnego ujęcia ochrony dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym. Przynosi pogłębioną analizę regulacji uzależniających bezkarność współżycia z osobą małoletnią od osiągnięcia przez nią określonego wieku, uznanego za wiek zgody. Analizie, z punktu widzenia treści i systematyki kodeksowej poddano artykuł 200 kk, oraz w stosownym do tematyki pracy artykuł 199 § 3 kk, a także założenia ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich . Szczegółowa analiza uzasadnień projektów ustaw (kodeksu karnego z 1932, 1969 i 1997 roku), a także komentarzy pojawiających się po ich wejściu w życie miała na celu poznanie konkretnych założeń przyjętych przy wprowadzaniu ustaw, sposobu myślenia i wartości, jakie ustawodawca chciał chronić tworząc te zakazy. W związku z powyższym wskazane było, przynajmniej na gruncie funkcjonującej obecnej ustawy karnej, skonfrontowanie jej z innymi aktami prawnymi, regulującymi życie seksualne jednostki i wyznaczającymi granice jej wolności. Analizie poddane zostały ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, kodeks rodzinny i opiekuńczy i in. Jest to szczególnie ważne, gdyż ustawodawca poświęcił wiele uwagi w tym zakresie osobom małoletnim. Można jednak zauważyć wiele różnych granic wieku (13, 15, 16, 18 lat), które wpływają na mniejszą przejrzystość całego systemu. Całościowe przedstawienie i zrozumienie problemu jest także niezbędne, nie tylko w celu porównania sytuacji prawnej Polski z innymi krajami czy opracowania założeń badania empirycznego, ale przede wszystkim w kontekście proponowanych rozwiązań prawnych polegających na nowelizacji ustawy karnej w zakresie art. 200 kk. Rozdział trzeci prezentuje porównawcze ujęcie problematyki wieku zgody w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Zawiera dwa odrębne opracowania dotyczące wieku przyzwolenia na rozpoczęcie współżycia seksualnego i regulacji relacji seksualnych pomiędzy osobami młodymi, każde dedykowane jednemu krajowi. Wybór państw był nieprzypadkowy. W Wielkiej Brytanii istotne jest pokazanie wpływu kultury i tradycji na ostateczny kształt prawa karnego, a także ograniczeń z tego wynikających. Natomiast Stany Zjednoczone stanowią praktyczny przykład adaptacji ustawy karnej do warunków społecznych, uwzględniającej dobro wszystkich podmiotów, zarówno państwa, ustawodawcy, jak i osoby poszkodowanej czy sprawcy, w szczególności na gruncie depenalizacji rówieśniczych kontaktów o charakterze seksualnym. Szczegółowo opracowane uregulowania prawne dotyczące kwestii kontaktów seksualnych osób małoletnich z rówieśnikami w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej posłużyły za inspirację do zaprezentowania możliwej nowelizacji art. 200 § 1 kk tak, aby uwzględniał on nie tylko prawno-karny interes ustawodawcy i państwa, ale także społeczny interes osób małoletnich, ich partnerów i rodzin. Mimo istnienia znacznej rozbieżności w zakresie tworzenia i funkcjonowania prawa, analiza komparatystyczna pozwoliła na sformułowanie problemów i hipotez badawczych do badań przeprowadzonych w stosunku do spraw rozpatrywanych przez rodzime sądy. Rozdział czwarty to opracowanie i analiza wyników badania akt sądowych, spraw zakończonych na podstawie art. 200 § 1 kk w okręgu Warszawy i Warszawy-Pragi w latach 2010-2011. Badanie to jest wartościową ilustracją stosowania art. 200 k.k. w praktyce. Ma istotny walor poznawczy. Ujawnia wiele ciekawych problemów, z jakim styka się zarówno młodzież, jak i organy ścigania na gruncie stosowania tego przepisu. Dotyczą one między innymi kwestii świadomości karalności podejmowanych działań przez osoby małoletnie, wpływu środowiska na angażowanie się w relacje seksualnej przez osoby małoletnie poniżej 15 roku życia, czy nawet trudności związane z obowiązkiem zawiadamiania prokuratury o przestępstwie przez lekarzy. Wnioski z badania i sugerowane rozwiązania nie dotyczą wszystkich możliwych sytuacji. Jest tak choćby z tej racji, iż badanie nie uwzględniło specyfiki sytuacji terenów przygranicznych czy różnic kulturowych . Kwestie te warte są odrębnych studiów, które wykraczają poza ramy tej pracy doktorskiej. Sugerowane na podstawie wykonanego badania rozwiązania przed ich faktyczną aplikacją wymagałyby więc jego powtórzenia na próbie ogólnopolskiej. W zakończeniu zaprezentowane zostały uwagi de lege ferenda proponujące zmiany w kodeksie karnym i innych ustawach. W przypadku ustawy karnej mają one na celu ochronę osób małoletnich przed poszkodowaniem wynikającym z prowadzenia (również wobec nich) postępowań karnych, w sytuacjach gdy wystarczające byłoby zastosowanie sankcji wychowawczych czy oświatowych. 2. Problemy i hipotezy badawcze Art. 200 § 1 kk wymaga ukarania osoby, która po ukończeniu 17 roku życia angażuje się w relacje o charakterze seksualnym z małoletnimi poniżej lat 15. Takie unormowanie nie budzi wątpliwości w przypadku, gdy sprawca jest znacznie starszy od ofiary, gdy osoba pokrzywdzona jest bardzo młoda, bez względu na wiek sprawcy, czy w sytuacji, gdy z zebranego materiału dowodowego wynika, iż małoletni uległ presji. Jednak w przypadku, gdy różnica wieku między partnerami jest niewielka, a także istnieje obopólna akceptacja kontaktu o charakterze seksualnym (relacja wolna jest od przymusu fizycznego i/lub psychicznego lub podstępu) należy zastanowić się czy niezbędna jest ingerencja organów ścigania i ustawy karnej, czy może wystarczające byłoby wykorzystanie elementów edukacyjnych, aplikowanych w systemie rodzinnym lub oświatowym. W niektórych ustawodawstwach taka sytuacja nazywana jest przypadkiem Romea i Julii (Romeo and Juliet case) i pozwala na stosowanie przepisów wyłączających jej karalność . Opisując zjawisko określane przypadkiem Romea i Julii trzeba się uporać z terminologią i użyciem stosownego słownictwa dla oddania sytuacji, w których młode osoby, w tym jedna będąca poniżej wieku zgody, angażują się w relacje o charakterze seksualnym entuzjastycznie akceptując ten fakt. Zgodnie z obowiązującą ustawą karną nie można twierdzić, iż takie kontakty odbywają się za zgodą osoby małoletniej poniżej 15 roku życia, ponieważ prawo nie przyznaje możliwości jej wyrażenia . Dylemat ten został rozwiązany w pracy poprzez odwołanie się i zastosowanie języka użytego w założeniach Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia 13 grudnia 2011 roku w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW . W dokumencie tym ustawodawca posługuje się słowem „dobrowolność” (punkt 20 i artykuł 8 dyrektywy). Określa w ten sposób relacje seksualne, które w przypadku przekroczenia określonej granicy wieku przez jednego lub obu partnerów, uznane by były za podejmowane za obopólną zgodą uczestników. Wiek i różnica wieku odgrywa również rolę przy diagnozowaniu czy zachowanie ma charakter pedofilski. Przyjęto w praktyce seksuologicznej założenie, że musi istnieć co najmniej 5-letnia różnica wieku między partnerami, aby można było rozważać istnienie pedofilii . Podobne kryterium stosowane jest w zakresie diagnozowania seksualnego wykorzystywania dziecka. Jedną z najczęściej cytowanych definicji jest ta stworzona przez Davida Finkelhor’a, który podkreśla różnicę wieku między ofiarą a sprawcą w kontekście „seksualnej wiktymizacji”. Twierdzi, iż seksualnym wykorzystywaniem dziecka jest „wciąganie w aktywność seksualną dzieci w wieku poniżej 13 roku życia z osobami starszymi od nich o co najmniej 5 lat oraz dzieci w wieku 13-16 z osobami co najmniej 10 lat starszymi” . Przeprowadzone badania brały pod uwagę powyższe definicje. Główne założenie badawcze brzmi następująco: Sprawy dotyczące rówieśniczych kontaktów seksualnych stanowią znaczny odsetek wszystkich spraw prowadzonych przez sądy na podstawie art. 200 § 1 kk. Charakterystyka tych spraw (brak przymusu, przyzwolenie ofiary na kontakt, związek uczuciowy między ofiarą a sprawcą, dobrowolność kontaktu, itp.) uzasadniałaby wprowadzenie klauzuli dozwolonej różnicy wieku. Przeprowadzone badanie o charakterze pośrednim, opierające się na wykorzystaniu i analizie istniejących i dostępnych informacji pozwoliło na zebranie danych, które w sposób wystarczający umożliwiły zrozumienie danego zjawiska (badanie eksploracyjne, opisowe), oraz doprowadziły do wygenerowania proponowanych rozwiązań dla istniejących problemów (badanie eksplanacyjne, przyczynowo-skutkowe). Wskazane zostały również pozaprawno-karne aspekty istniejącej kryminalizacji, które prowadzić mogą do pokrzywdzenia szerszego grona osób, takie jak sytuacja rodzinna ofiar czy urodzenie się dziecka w wyniku czynu karalnego, a także zweryfikowana została teza dotycząca pedofilskiego charakteru powyższych przestępstw. Analiza danych stałych (wiek ofiar i sprawców, stosowanie środków zapobiegawczych, wymiar kary), a także elementów zmiennych (sytuacja rodzinna osób zaangażowanych, w tym wpływu przebiegu postępowania na ich wygląd), pozwoliła na wskazanie realnych kosztów jakie ponosić może społeczeństwo w związku z legalistycznym podejściem do stosowania ustawy karnej w tym zakresie w Polsce i jej niedostosowanie do realiów społecznych. Wskazano między innymi na pojawiające się problemy dotyczące sprawowania opieki nad potomstwem, konsekwencje dla sprawcy związane z wpisem skazania do rejestru karnego, czy nawet koszty finansowe poniesione przez sądy i prokuratury związane z prowadzeniem danych spraw. W ramach badania empirycznego sformułowano problemy badawcze, na podstawie których opracowano szereg hipotez. Badaniu poddane zostały między innymi czynniki wpływające na wszczynanie postępowań karnych, bliskość relacji między ofiarą a sprawcą, czy nawet społeczno-kulturalne tło zaistnienia kryminalizowanej sytuacji. Uwzględniając wielkość grupy badawczej, 62 sprawy, które dodatkowo podzielone zostały na dwie grupy na podstawie kryterium różnicy wieku (grupa I – różnica wieku między sprawcą a ofiarą jest większa niż 10 lat: 37 spraw, grupa II – różnica wieku między sprawcą a ofiarą jest mniejsza niż 10 lat: 25 spraw), zarówno problemy, jak i hipotezy badawcze są bardzo szczegółowe i dotyczą niekiedy kwestii rzadko analizowanych na potrzeby prawa karnego. Celem prowadzonego badania nie było jednak zaprezentowanie ogólnych trendów czy rozwiązań, a właśnie drobiazgowa analiza poszczególnych elementów spraw, pozwalająca na precyzyjne wyłonienie niekiedy jednostkowych problemów związanych ze stosowaniem art. 200 § 1 kk w praktyce. Podczas badania uwzględnione zostały czynniki wpływające na wszczynanie postępowań (m in. dobrowolność, różnica wieku), bliskość relacji między ofiarą a sprawcą (m. in. pokrewieństwo), konsultowanie stanu psychicznego sprawcy (opinie psychologiczne, psychiatryczne, seksuologiczne), wysokość wyroków i stosowane środki karne, a także warunki społeczno-kulturowe towarzyszące kryminalizowanej sytuacji (m. in. sytuacja rodzinna, ciąża, zaangażowanie instytucji zewnętrznych w życie rodziny ofiary). Zdiagnozowane problemy pokazują możliwe negatywne skutki stosowania art. 200 § 1 kk w obecnej formie. Nie dostarczają jednak wiedzy na temat faktycznej skali tych zjawisk. 2.3. Wyniki badań Zebrane dane pozwoliły na zaprezentowanie problemów wynikających z praktyki stosowania art. 200 § 1 kk i określenie warunków niezbędnych dla prawidłowej realizacji praw wszystkich uczestników procesu karnego. Przede wszystkim, w 25 analizowanych przypadkach sprawy toczyły się przeciwko osobom mniej niż 10 lat starszymi od swoich partnerów. W tej grupie tylko jedna osoba pokrzywdzona nie ukończyła 14 roku życia. W 13 przypadkach powodem wszczęcia postępowania była informacja o ciąży osoby małoletniej. Niekiedy do skazania dochodziło już po urodzeniu dziecka, a sąd posiadał informacje, iż sprawca i ofiara mieszkają razem, wspólnie opiekując się potomstwem. Można podejrzewać, że w części przypadków partnerzy nie mieli świadomości karalności swoich działań, co wynika także z analizy przepisów dotyczących zakresu edukacji seksualnej w szkołach. Warto też wskazać, iż na 62 przebadane sprawy jedynie w 8 przypadkach opinia seksuologiczna potwierdziła istnienie pedofilii. Do sądu kierowane były sprawy przeciwko 17-latkom, którzy wchodzili w relacje seksualne z 14-latkami za wiedzą obojga rodziców. Pojawił się również przypadek recydywy, gdzie sprawca został dwukrotnie skazany za kontakt z tą samą partnerką. Powyższe wyniki wskazują, że funkcjonowanie w praktyce art. 200 § 1 kk nie pokrywa się w pełni z założeniami jego wprowadzenia, jak również z założeniami prewencji indywidualnej. Warto zaznaczyć, iż niezależnie od okoliczności, w każdej sprawie sprawca był mężczyzną. Art. 200 § 1 kk nie zawsze spełnia rolę ochronną wobec osób małoletnich, niekiedy zbyt szeroko ingerując w ich jednostkoweuprawnienia do poszanowania prywatności, życia osobistego, czy intymności. Prowadzi to do pokrzywdzenia zarówno młodych sprawców, ponoszących konsekwencje karne naturalnych dla nich zachowań, jak i ofiar, u których w wyniku procesu karnego następuje rozluźnienie lub przerwanie łączących ich z partnerem więzi, eskalacja naznaczenia społecznego, a także pogorszenie się sytuacji ekonomicznej, zwłaszcza w wypadku urodzenia dziecka. Surowy nakaz powstrzymania się od kontaktów seksualnych obowiązujący na poziomie wartości uroczystych stoi w sprzeczności z wielopoziomowym przyzwoleniem i seksualizacją życia na poziomie wartości codziennych, co również zostało szerzej omówione w pracy. Towarzyszy temu brak podstawowej edukacji seksualnej nastawionej na kształtowanie autonomii seksualnej i postaw promujących poszanowanie dzieci i liczenie się z ich zdaniem i opinią. To rodzi, między innymi, sytuacje braku dialogu między dorosłymi i dziećmi, co z kolei często pozostawia dzieci samym sobie, gdy chodzi o wchodzenie w dorosłość . Badanie ujawniło również inne problemy, nie związane z samą ustawą karną, ale leżące u podstaw prawnego uregulowania funkcjonowania osób małoletnich w społeczeństwie. Znaczne ograniczanie ich praw w aspekcie wolności decydowania o swoim życiu osobistym, ujawnione na gruncie prawa medycznego, a zwłaszcza ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty , oraz prawa rodzinnego, ujętego między innymi w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym , w sposób istotny zmniejsza możliwość tworzenia świadomych i pełnowartościowych relacji z rówieśnikami, a jednocześnie zwiększa prawdopodobieństwo ponoszenia ich negatywnych konsekwencji. Zmiana prawa karnego jest więc tylko jednym z elementów wymagających rewizji, która jednak mógłaby zapoczątkować debatę nad współczesnym rozumieniem takich pojęć jak dzieciństwo, władza rodzicielska, a nawet tajemnica lekarska. Traktowanie tych elementów rozłącznie nie odniesie oczekiwanego rezultatu w postaci zmiany podejścia do osób małoletnich, a jedynie może doprowadzić do dalszego skomplikowania ich sytuacji w obrębie całego systemu prawnego. Dysertacja zawiera sugestię nowelizacji kodeksu karnego polegającej na wprowadzeniu klauzuli dozwolonej różnicy wieku na poziomie pięciu lat oraz ustaleniu względnej i bezwzględnej granicy wieku zgody na etapie odpowiednio 15 i 14 roku życia, co pozwoliłoby na wyeliminowanie z obszaru prawa karnego spraw, które doskonale nadają się do regulacji na gruncie rodzinnym, wychowawczym i edukacyjnym. Jej stosowanie nie powinno jednak być automatyczne. Istnieją bowiem sytuacje, w których mimo nieznacznej różnicy wieku niezbędne jest aplikowanie rozwiązań prawno-karnych, mających na celu ochronę nie tylko wolności seksualnej ofiary, ale także jej autonomii seksualnej. 3.4. Ograniczenia i kierunki dalszych badań Analizowana grupa spraw nie była reprezentatywna dla całego kraju, gdyż obejmowała jedynie wyroki z dwóch okręgów w województwie mazowieckim. Jednak dylematy, które zostały ujawnione, i przeanalizowane wydają się dobrze oddawać wachlarz problemów i sytuacji towarzyszących zjawisku relacji seksualnych, w jakich spotyka się dzieci poniżej 15 roku życia i ich partnerów. Badanie nie uwzględniło czynników kulturowych czy tradycyjnych związanych z miejscem zamieszkania, ani sytuacji rodzinnej sprawców i ofiar. Uwzględniało natomiast współczesne warunki kulturowe i społeczne, które mają istotny wpływ na zachowania młodych ludzi. Podstawowym ograniczeniem tego badania jest więc wspomniany we wstępie brak możliwości generalizacji uzyskanych wyników na teren całego kraju. W przyszłości należy zastanowić się nad koniecznością zebrania reprezentatywnej próby, na podstawie której będzie możliwe ilościowe zaprezentowanie problemów wynikających z obecnego brzmienia art. 200 § 1 kk, oraz opracowanie dokładnych rozwiązań, a nawet skonstruowanie prawidłowej treści tego przepisu tak, aby brał pod uwagę wszystkie istotne aspekty, minimalizując znaczenie tych negatywnych lub całkowicie je wykluczając. Prezentowane badanie powinno stanowić wstęp do pogłębionej analizy funkcjonowania tego przepisu w praktyce, a także zaczątek debaty nad społecznymi konsekwencjami jego obecnego brzmienia. Sama diagnoza występowania problemu nie jest czynnikiem wystarczającym do konstruowania jego właściwego rozwiązania. Na podstawie badania akt sądowych nie ma również możliwości ustalenia na ile sprawy młodych sprawców są umarzane, albo wręcz eliminowane z systemu na etapie postępowania przygotowawczego. Może się bowiem okazać, że organy ścigania wszczynają postępowania jedynie w drobnej liczbie spraw, w większości stosując się do zasady oportunizmu prawnego, bądź korzystając z mechanizmu określania społecznej szkodliwości czynu. Mimo świadomości występowania takich sytuacji, zbadanie ich faktycznej liczby jest bardzo trudne. Nie wpływa to również na wyeliminowanie z postępowań sądowych wszystkich spraw, które od początku wydają się być wątpliwe w zakresie ich społecznej szkodliwości. Dopóki więc sam przepis art. 200 § 1 kk nie ulegnie zmianie, nie będzie pełnej gwarancji ochrony praw osób małoletnich w prezentowanym zakresie. Zdanie się jedynie na rozsądek i rozwagę organów ścigania w zakresie wszczynania postępowań karnych nie stanowi wystarczającej ochrony. 4.5. Podsumowanie Celowość prowadzonych rozważań w zakresie zmiany brzmienia art. 200 § 1 kk została potwierdzona nie tylko poprzez przegląd literatury przedmiotu czy analizę konkretnych przepisów, ale także w ramach prowadzonego badania empirycznego. Sygnalizowane problemy wynikające z legalistycznego podejścia do stosowania tego artykułu potwierdzają potrzebę wprowadzenia zmian, których celem jest dostosowanie regulacji karnej do współczesnych warunków społecznych. Jak zostało wielokrotnie podkreślone i dowiedzione w tej pracy, w idealnej sytuacji to prawo karne odpowiada potrzebom społeczeństwa, a nie odwrotnie. Należy zaznaczyć, iż proponowane rozwiązania nie ograniczają możliwości ingerencji ze strony prawnych opiekunów czy instytucji oświatowych, limitując jednak uprawnienia państwa, reprezentowanego przez organy ścigania, względem dziecięcej seksualności. Jak wykazała dokładna analiza literatury przedmiotu, a także spraw karnych, zmiany w obrębie samej ustawy karnej nie są wystarczającą gwarancją prawidłowej ochrony seksualności młodych ludzi. Towarzyszyć im muszą odpowiednie nowelizacje na gruncie prawa rodzinnego czy medycznego. Do najważniejszych zaliczyć należy przekonstruowanie przepisów dotyczących udzielania informacji na temat stanu zdrowia pacjenta, udzielania zgody na świadczenie medyczne, a w związku z tym również przeformułowania pojęcia władzy rodzicielskiej. Modyfikacja jej zakresu pozwoliłaby na praktyczną zmianę pozycji dziecka w relacji z profesjonalistami świadczącymi pomoc medyczną. Przykładowo, wskazane wydaje się usunięcie z art. 31 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty zastrzeżenia o granicy 16 roku życia, poniżej której lekarz nie jest zobowiązany do udzielenia pacjentowi pełnej informacji na temat stanu zdrowia. Zupełnie wystarczające jest bowiem praktyczne wykorzystanie użytego w przepisie określenia sposobu przekazania wiadomości jako „przystępnego”, co pozwala lekarzowi wybrać formę, ale już nie zakres prezentowanych treści. Po drugie, ta sama granica pojawiająca się w art. 30 tej ustawy uniemożliwia osobie poniżej 18 roku życia wyrażenie samodzielnie zgody na jakiekolwiek świadczenie medyczne. Ukończenie 16 lat pozwala na współdecydowanie, ale ciągle wymaga obecności opiekunów prawnych bądź faktycznych w każdej sytuacji wymagającej interwencji medycznej. Usunięcie tej sztywnej granicy i wprowadzenie możliwości indywidualnej oceny rozwoju dziecka przez lekarza, z powodzeniem stosowane w innych krajach, między innymi w Wielkiej Brytanii , nie tylko eliminuje wiele problemów wynikających z takiego stanu prawnego, ale także pozwala na dostosowanie ustawowych regulacji do istniejącej rzeczywistości. Powyższe propozycje wpływają na potrzebę przedefiniowania pojęcia władzy rodzicielskiej, która zgodnie z art. 92 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest niemal absolutna aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości. Można podejrzewać, że w chwili jej prawnego usankcjonowania miała ona zdecydowanie większe uzasadnienie w tradycji i kulturze, obecnie natomiast stanowi w znacznym stopniu relikt, wymagający właściwego dostosowania do realiów społecznych. Co ciekawe, ustawodawca już raz zdecydował się na ograniczenie władzy rodzicielskiej pośrednio właśnie w kontekście zachowań seksualnych młodych ludzi poprzez przyznanie małoletniej kobiecie, która ukończyła 16 rok życia, prawa do samodzielnego wnioskowania do sądu o udzielenie zgody na wcześniejsze zawarcie małżeństwa (art. 10 krio). Użycie w przepisie przesłanki „dla dobra rodziny” sugeruje, że podstawą dla takiego postępowania będzie wykrycie ciąży u małoletniej, co znajduje potwierdzenie również w praktyce . Należy również zauważyć, że kodeks karny wielokroć posługuje się cywilno-prawnym pojęciem „osoba małoletnia”, co wprowadzać może uzasadnione obawy odnośnie ograniczenia ochrony w przypadku zamężnych dziewcząt w wieku między 16 a 18 rokiem życia. Rozwiązaniem jest wprowadzenie w ustawie karnej definicji małoletniości, nieuwzględniającej możliwości jej ograniczenia w przypadku wcześniejszego zawarcia małżeństwa. Słuszność proponowanych rozwiązań potwierdzona została nie tylko w ramach analizy społeczno-kulturowego współczesnego odbioru dziecięcej seksualności, ale także poprzez przedstawienie problemów pojawiających się w przypadku orzekania na podstawie art. 200 § 1 kk. Praktyczne zastosowanie sugerowanego modelu w prezentowanych ustawodawstwach innych krajów potwierdza celowość jego zastosowania, a także pozwala na estymowanie i minimalizowanie pojawiającego się ryzyka jego niewłaściwego funkcjonowania w społeczeństwie. Należy uznać, iż jedynie kompleksowe zmiany w zakresie ochrony seksualności osób małoletnich mogą przynieść oczekiwane rezultaty w postaci jej poprawy i większej adekwatności do realiów życia młodych ludzi. Zagadnienie rówieśniczych relacji seksualnych było wielokrotnie dyskutowane, zarówno na gruncie nauki, jak i polityki czy mediów. Silną stroną niniejszej dysertacji jest zastosowanie holistycznego podejścia uwzględniającego wiele czynników, które ze względu na niebezpośrednie powiązanie z zasadniczym zagadnieniem są często pomijane w debacie. Przeprowadzone rozważania pokazują wyraźnie, że dopiero wspólna analiza pozwala dostrzec istniejące związki i zależności, a także ukazuje kwestię relacji seksualnych między rówieśnikami w nowym, adekwatnym do współczesnej rzeczywistości i obyczajności, prawno-społecznym kontekście. Sugerowane zmiany w zakresie kilku dziedzin prawa, uwzględniające warunki społeczne, potwierdzają kryminologiczny charakter tej pracy. Wreszcie, poparcie teoretycznych rozważań przeglądem i analizą orzecznictwa sprawia, że możliwe jest sformułowanie miarodajnych wniosków co pozwala w sposób wystarczający uzasadnić propozycje rozwiązań. Zastosowanie metody prawno-porównawczej, ukazującej funkcjonowanie wskazanych modeli ochrony osób małoletnich w ramach ustawodawstw innych krajów stanowi uzupełnienie analizy i potwierdza jej słuszność.