Kolekcja obrazów, rysunków i rycin Albrechta von Sebischa (1685–1748) w kulturze kolekcjonerskiej Europy Środkowej pierwszej połowy osiemnastego wieku

Kolekcja obrazów, rysunków i rycin Albrechta von Sebischa (1685–1748) w kulturze kolekcjonerskiej Europy Środkowej pierwszej połowy osiemnastego wieku Począwszy od XVI wieku, Wrocław szczycił się wybitnymi kolekcjonerami, których zbiory – czy to w wyniku darów, czy zakupów – przechodziły na własność miasta. Przydawały mu one splendoru, będąc magnesem dla znawców sztuki i podróżników, a z czasem turystów i naukowców. Thomas Rehdiger (1540–1576), Albrecht von Sebisch „starszy” (1610–1688) i Ernst Benjamin von Löwenstädt und Ronneburg (?–1729) to tylko najsłynniejsi z nich. Do tej elitarnej grupy zaliczyć należy z całą pewnością Albrechta von Sebischa „młodszego” (1685–1748), którego kolekcję miasto pozyskało w 1768 roku, za pośrednictwem Ernsta Wilhelma von Hubriga (1712–1787). W chwili przekazania składała się ona z 431 obrazów, 48 albumów z rysunkami i rycinami oraz kilkunastu niewielkich rzeźb. W ciągu kolejnych dziesięcioleci dzieła te były przechowywane najpierw w bibliotece przy kościele św. Marii Magdaleny, następnie Galerii Domu Stanów (Galerie des Ständehauses), Bibliotece Miejskiej (Stadtbibliothek), Śląskim Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der bildenden Künste) i Muzeum Zamkowym (Schloßmuseum). Choć ocena wartości artystycznej kolekcji z czasem się zmieniała, a w przypadku niektórych części pamięć o jej proweniencji stosunkowo szybko uległa zatarciu, to jednak świadomość historycznej wagi zbioru trwała i powiększała się. Wynikało to między innymi z tego, że była jedyną nowożytną śląską kolekcją, która niemal nienaruszona dotrwała do początku XX wieku. Prawdziwa katastrofa dla integralności zbioru nastąpiła dopiero w wyniku II wojny światowej, w trakcie której jego ogromna część uległa rozproszeniu bądź zniszczeniu. Zachowało się niespełna 10 procent obrazów, które obecnie przechowywane są w Muzeach Narodowych we Wrocławiu i Warszawie oraz duża część zespołu rycin i rysunków, które trafiły przede wszystkim do Gabinetu Rycin Biblioteki Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk (GR PAU i PAN) w Krakowie, Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (BUWr) oraz Gabinetu Rycin i Rysunków Muzeum Narodowego w Warszawie (MNW). Prowadzone w ostatnich piętnastu latach dociekania ujawniają swoisty paradoks. Choć tak duża część zbioru Albrechta von Sebischa jest wciąż dostępna (w formie zachowanych dzieł lub ich mniej lub bardziej dokładnych spisów, z których najwcześniejsze pochodzą jeszcze z XVIII wieku), to uderza zupełny brak dotyczących jej dokumentów czy choćby wzmianek z epoki, w której powstawała. To dokładnie odwrotnie niż w przypadku wielu innych nowożytnych kolekcji śląskich – choć zachowały się tylko nieliczne pochodzące z nich dzieła, to ich zawartość poznać można dzięki niekiedy obszernym opisom, głównie osiemnastowiecznym. Uwagi zawarte w dziełach Caspara Friedricha Neickela, Johanna Christiana Kundmanna (1684–1751) i Daniela Gomolckego oraz obszerne omówienia w ukazujących się na Śląsku „Gelehrte Neuigkeiten” pozwalają odtworzyć dość szczegółową panoramę śląskiego kolekcjonerstwa XVII i XVIII wieku, jednak z zastrzeżeniem, że w tym przypadku badane są nie same kolekcje, a to, co o ich zawartości pisano. Gdyby im wierzyć, śląskie kolekcje mogłyby mierzyć się z najlepszymi zbiorami europejskimi – pełne byłyby obrazów największych mistrzów nowożytnego malarstwa. Kolekcja von Sebischa zaś w tekstach z epoki nie została nawet wzmiankowana i w tym kontekście jawi się ona jako unikat. Jest zatem niezwykle ważnym punktem odniesienia dla innych zbiorów, znanych wyłącznie z pochodzących sprzed niemal trzystu lat opisów. Każda z części niniejszej rozprawy wymagała nieco innego podejścia. Wszystkie jednak podporządkowane są jednemu założeniu – koncentrują się one przede wszystkim na analizie samego zbioru. Pierwszy tom otwiera krótka biografia kolekcjonera. Choć wciąż pozostaje on postacią enigmatyczną, udało się tu jednak bardziej szczegółowo niż dotychczas omówić jego podróż do Wiednia, która miała decydującą rolę w ukształtowaniu specyficznego profilu kolekcji. Zaraz po biografii zamieszczam dużo obszerniejszy rozdział poświęcony dziejom kolekcji, w którym opisuję okres jej formowania przez pierwszego właściciela, wejście do zbiorów publicznych, dziewiętnastowieczne przemieszczenia związane ze scalaniem należących do Wrocławia zbiorów publicznych i tworzeniem wyspecjalizowanych jednostek muzealnych, w końcu tragedię II wojny światowej i historię powojenną. W rozważania te wplatam informacje na temat stanu badań. Co ważne, dzięki ukazaniu obejmującej ponad 250 lat burzliwej historii, zbiór von Sebischa staje się exemplum losów wielu nowożytnych kolekcji wrocławskich. Kolejny rozdział poświęcony jest kolekcji obrazów. W kontekście zachowania jedynie niewielkiej części zbioru, fundamentalne znaczenie miał tu materiał źródłowy w postaci spisów powstałych w związku z przekazaniem dzieł miastu w 1768 roku, sporządzonych przez Johanna Caspara Friedricha Manso (1760–1826). Owe listy czynią możliwymi porównania z innymi śląskimi (i nie tylko) kolekcjami malarstwa z pierwszej połowy XVIII wieku, zawierają bowiem atrybucje obrazów, które zostały nadane zapewne jeszcze za życia von Sebischa. Pokazują, jak jego zbiory różniły się od tworów innych śląskich zbieraczy tego czasu – wspomnianego von Löwenstädt und Ronneburga, ale i Carla Johanna Ernsta von Berg und Herrendorffa (1. poł. XVIII w), Franza Adriana von Hatzfelda (1676–1738) czy Johanna Georga Pauliego (zm. 1730). Świadczą one o tym, że von Sebisch gromadził głównie dzieła współczesnych artystów wiedeńskich, w związku z tym ich atrybucje są dużo pewniejsze niż te wiązane z dawnymi mistrzami. Dowodzą również, że von Sebisch był nie tylko kolekcjonerem, ale i ważnym mecenasem wielu wiedeńskich artystów, m.in. Christiana Hilfgotta Branda (1694–1756) czy Johanna Georga Platzera (1704–1761). Predylekcja kolekcjonera do dzieł twórców współczesnych – widoczna przede wszystkim w malarskiej części jego kolekcji – faktycznie umieszcza go poza głównym (typowym) nurtem zbieractwa śląskiego, jednak równocześnie uprawnia do analizy stworzonej przez niego kolekcji w porównaniu ze zbiorem najważniejszego niemieckiego teoretyka kolekcjonerstwa epoki Oświecenia – Christiana Ludwiga von Hagedorna (1712–1780). Coś, co w dotychczasowych opracowaniach traktowane było głównie jako efekt braku możliwości nabywania dzieł dawnych mistrzów, w rzeczywistości wynikało ze świadomie podejmowanych decyzji i czyniło kolekcję von Sebischa jednym z najbardziej kosmopolitycznych tworów 1. połowy XVIII wieku. Nieco inaczej rzecz ma się z kolekcją rycin, która została omówiona w kolejnym rozdziale. Z jednej strony, podobnie jak w przypadku obrazów, dysponujemy dość precyzyjnym ich spisem, wykonanym przez Daniela Vogla (1745–1829) w 1818 roku, niemal 50 lat po przekazaniu zbioru przez von Hubriga. Z drugiej strony mamy ogromne szczęście, że do dziś zachowała się spora część tej kolekcji. Przeszkodą w całościowym opracowaniu jest tu jednak rozległość zbioru (około 6000 rycin, wchodzących w skład wydawnictw zwartych i alba factis), fakt, że przechowywane są obecnie w zbiorach kilku instytucji (przede wszystkim MNW, GR PAU i PAN, BUWr) oraz to, że uległy one przemieszaniu z dziełami o innej proweniencji. W ich przypadku, pierwszym krokiem powinno być zatem stworzenie katalogu istniejących dzieł, uwzględniającego ich stan zachowania, co z kolei umożliwiłoby rekonstrukcję kolekcji i pogłębioną analizę. Choć odpowiednie badania są prowadzone od dawna, jednak ich zakończenie wymaga jeszcze wielu lat współpracy międzyinstytucjonalnej, przede wszystkim między MNW a GR PAU i PAN. Obecnie nie można wyciągać wniosków choćby na temat jakości artystycznej gromadzonych przez von Sebischa odbitek, czy precyzyjnej struktury dużej części zespołu. Dlatego, mimo dostępu do tysięcy zachowanych dzieł, studia nad kolekcją rycin były przede wszystkim analizą wspomnianego spisu w kontekście innych śląskich zbiorów rycin 1. połowy XVIII wieku, uzupełnioną odniesieniami do teorii kolekcjonerstwa przełomu XVII i XVIII wieku, wraz ze wstępną charakterystyką zachowanych prac, która z kolei umożliwi dalsze poszukiwania i badania. Szczególne wyzwania badawcze pojawiły się jednak przy kolekcji rysunków. Poświęcone im źródła są wyjątkowo skromne, ograniczają się wyłącznie do enigmatycznych wzmianek o kilku woluminach w spisie Daniela Vogla. Przed II wojną światową zbiór omawiany był zaledwie dwukrotnie i to wyłącznie w kontekście albumów Desseins originaux – bez świadomości ich proweniencji – po niej właściwie wcale. Współczesne badania archiwalne nie zmieniły wiele w tym zakresie, a najważniejszym źródłem informacji jest zachowana część kolekcji. W tym kontekście, w połączeniu ze stanem zachowania Desseins originaux, badania zbioru rysunków, przybrały formę object studies – kluczowy był tu żmudny opis i analiza 1058 prac przechowywanych w Gabinecie Rycin i Rysunków MNW oraz pozostałości albumów, z których je wyjęto. Dodatkowo, w Oddziale Rękopisów BUWr udało się zidentyfikować dwa woluminy wymienione w spisie Vogla, dotychczas nie wiązane z kolekcjonerem. Tłem dla rozważań o rysunkach von Sebischa są szczątkowe źródła mówiące o analogicznych wrocławskich zbiorach 1. połowy XVIII wieku. Należy podkreślić, że opracowanie to stanowi istotne uzupełnienie wiedzy na temat kolekcjonerstwa rysunków nie tylko na Śląsku, ale w całej Europie Środkowej – wciąż uchwytnym, analogicznym i powstałym w zbliżonym czasie zbiorem, jest tu bowiem tylko lipska (a przechowywana obecnie w Dreźnie) kolekcja Gottfrieda Wagnera (1652–1725). W drugim tomie rozprawy znalazły się ilustracje do tekstu z tomu pierwszego oraz cztery aneksy: zawierające wspomniane spisy obrazów z kolekcji von Sebischa z 1767 i 1768 roku (Aneksy I i II), spis dzieł na papierze sporządzony w 1818 roku (Aneks III), a także katalog zachowanych rysunków, które pierwotnie wchodziły w skład albumów Desseins originaux (Aneks IV). Owe aneksy tworzą najpełniejszy obecnie spis dzieł z kolekcji von Sebischa i są odniesieniem dla rozważań zawartych w pierwszym tomie rozprawy. Całość może stać się punktem wyjścia dla przyszłych dociekań badaczy śląskiego i środkowoeuropejskiego kolekcjonerstwa 1. połowy XVIII wieku. Albrecht von Sebisch’s (1685–1748) Collection of Paintings, Drawings, and Prints in the Art-Collecting Culture of Central Europe in the First Half of the 18th Century Starting from the 16th century, Wrocław boasted of outstanding collectors whose collections, whether as a result of gifts or purchases, became the property of the city. They gave it extra splendour, attracting art connoisseurs and travellers, and later tourists and scholars. Thomas Rehdiger (1540–1576), Albrecht von Sebisch “the elder” (1610–1688), and Ernst Benjamin von Löwenstädt und Ronneburg (?–1729) are just the most famous of them. This elite group certainly includes Albrecht von Sebisch “the younger” (1685–1748), whose collection the city acquired in 1768 through Ernst Wilhelm von Hubrig (1712–1787). At the time of the donation, it consisted of 431 paintings, 48 albums of drawings and prints, and a dozen or so small sculptures. Over the following decades, these works were housed first in the library of the Church of St. Mary Magdalene, then in the Estates House Gallery (Galerie des Ständehauses), the City Library (Stadtbibliothek), the Silesian Museum of Fine Arts (Schlesisches Museum der bildenden Künste), and the Castle Museum (Schloßmuseum). Although the assessment of the artistic value of the collection changed over time, and in the case of some parts, the memory of its provenance was relatively quickly erased, the awareness of the historical importance of the collection continued and grew. This was due, among other things, to the fact that it was the only Early Modern Silesian collection that survived almost intact until the beginning of the 20th century. A real catastrophe for the integrity of the collection occurred only with the Second World War, during which a large part of it was dispersed or destroyed. What has survived are fewer than one in ten of the paintings, now stored in the National Museums in Wrocław and Warsaw, and a large part of the collection of prints and drawings, which were mainly transferred to the Print Room of the Scientific Library of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish Academy of Sciences (Scientific Library of the PAAS and PAS) in Krakow, the Wrocław University Library (WUL), and the Department of Prints and Drawings of the National Museum in Warsaw (NMW). Research conducted over the last fifteen years reveals a peculiar paradox. Although such a large part of Albrecht von Sebisch’s collection is still available (in the form of surviving works or their more or less accurate inventories, the earliest of which date back to the 18th century), what is striking is the complete lack of documents or even mentions from the era in which it was created. This is exactly the opposite of many other Early Modern Silesian collections, of which only a few works have survived, but their original content can be learned from sometimes extensive descriptions, dating mainly from the 18th century. The remarks contained in the works of Caspar Friedrich Neickel, Johann Christian Kundmann (1684–1751), and Daniel Gomolcke as well as extensive descriptions in the Silesian journal Gelehrte Neuigkeiten make it possible to recreate a fairly detailed panorama of Silesian collecting in the 17th and 18th centuries, with the proviso that it is not the collections themselves that are studied here, but rather what was written about them. If the above sources were to be believed, Silesian art collections could compete with leading European ones, being replete with works by the greatest masters. The Von Sebisch collection, however, is never mentioned in sources from the period and in this context appears to be unique. It is therefore an extremely important point of reference for other collections, known only from descriptions from nearly three hundred years ago. Each part of this dissertation required a slightly different approach. However, all of them are based on the same premise, focusing primarily on the analysis of the collection itself. The first volume opens with a short biography of the collector. Although he still remains an enigmatic figure, it has been possible to discuss in more detail than before his journey to Vienna, which played a decisive role in shaping the collection’s specific profile. The biography is followed by a much more extensive chapter devoted to the history of the collection, in which I describe the period of its formation by the first owner, its entry into public collections, 19th-century transfers related to the consolidation of public collections owned by the City of Wrocław and the creation of specialized museum units, and finally the tragedy of the Second World War and the collection’s post-war history. This is interwoven with a discussion of the current state of research. Importantly, by presenting over 250 years of turbulent history, the Von Sebisch collection becomes an exemplum of the fate of many Early Modern Wrocław collections. The next chapter is devoted to the collection of paintings. Given that only a small part of it has survived, it is based mainly on source material in the form of inventory lists drawn up by Johann Caspar Friedrich Manso (1760–1826) in connection with the transfer of the works to the city in 1768. These inventories allow for comparisons with other (Silesian and not) painting collections from the first half of the 18th century, as they contain attributions made probably already in Von Sebisch’s lifetime. They show how his collections differed from those of other Silesian collectors at the time, such as the aforementioned Löwenstädt und Ronneburg, but also Carl Johann Ernst von Berg und Herrendorff (1. half of the XVIIIth century), Franz Adrian von Hatzfeld (1676–1738), and Johann Georg Pauli (d. 1730). They prove that Von Sebisch mainly collected works by contemporary Viennese artists, therefore their attributions are much more reliable than those associated with the old masters. They also prove that Von Sebisch was not only a collector, but also an important patron of many Viennese artists, including Christian Hilfgott Brand (1694–1756) and Johann Georg Platzer (1704–1761). The collector’s predilection for the works of contemporary artists – evident primarily in the painting part of his collection – actually places him outside the main (typical) trend of Silesian collecting, but at the same time allows for comparing the collection he created with that of the most influential German collecting theoretician of the Enlightenment era, Christian Ludwig von Hagedorn (1712–1780). Something that in previous studies was considered mainly a consequence of inability to purchase works by old masters, was in fact a deliberate strategy, and it made Von Sebisch’s collection one of the most cosmopolitan products of the first half of the 18th century. The collection of prints, discussed in the next chapter, presents a somewhat different case. On the one hand, as in the case of paintings, we have a fairly precise list of its contents, drawn up by Daniel Vogel (1745–1829) in 1818, almost 50 years after the collection was transferred by von Hubrig. On the other hand, we are very lucky that a large part of this collection has survived to this day. Its extensiveness (about 6,000 prints included in compact publications and alba factis), the fact that it has been divided between several institutions (primarily the NMW, the Scientific Library of the PAAS and PAS, and the WUL), and the fact that the prints from the collection have been mixed with works of other provenance, all present however a research obstacle. The first step here should therefore be to create a catalogue of existing works, taking into account their state of preservation, which in turn would allow for a reconstruction of the original collection and its in-depth analysis. Although the relevant research has been conducted for a long time, its completion requires many years of inter-institutional cooperation, primarily between the NMW and the Scientific Library of the PAAS and PAS. Currently, no conclusions can be drawn about the artistic quality of the prints collected by Von Sebisch or the precise structure of a large part of the collection. Therefore, despite access to thousands of surviving works, the study of the prints collection was primarily an analysis of the aforementioned inventory list in the context of other Silesian prints collections in the first half of the 18th century, supplemented by references to art-collecting theories current at the turn of the 18th century, along with a preliminary description of the surviving works, which in turn will enable further investigation and research. However, particular research challenges arose with the collection of drawings. The sources devoted to them are extremely modest, limited only to enigmatic mentions of a few volumes in Daniel Vogel’s list. Before the Second World War, the collection was discussed only twice, and then only in the context of the Desseins originaux albums – without being aware of their provenance – and after the war practically not at all. Contemporary archival research has not changed much in this regard, and the preserved part of the collection remains the most important source of information. In this context, combined with the state of preservation of the Desseins originaux, the study of the collection of drawings took the form of object studies – the key here was the painstaking description and analysis of 1058 works stored in the Department of Prints and Drawings of the National Museum in Warsaw and the remains of the albums from which they were taken out. In addition, in the Manuscript Department of the Wrocław University Library I managed to identify two volumes listed in the Vogel’s list, previously not associated with the collector. Fragmentary sources on analogical collections in Wrocław in the first half of the 18th century form a background for reflections on Von Sebisch’s drawings. It should be emphasized that the study importantly supplements the knowledge on drawing collections not only in Silesia, but throughout Central Europe, the only still tangible analogical collection created at a similar time being the Leipzig collection (currently stored in Dresden) of Gottfried Wagner (1652–1725). The dissertation’s second volume includes illustrations for the first one and four appendices: the aforementioned inventories of paintings from the Von Sebisch collection from 1767 and 1768 (Appendices I and II), a list of works on paper made in 1818 (Appendix III), and a catalogue of surviving drawings that were originally part of the Desseins originaux albums (Appendix IV). These appendices form the most complete list of works from the Von Sebisch collection and are a reference for the considerations contained in the first volume of the dissertation. Both volumes can become a starting point for future inquiries by researchers of Silesian and Central European collecting in the first half of the 18th century.