Czarny romantyzm we współczesnej literaturze popularnej (analiza wybranych przykładów)

Tematem rozprawy jest problem wpływu czarnego romantyzmu na współczesną prozę popularną, polską, jak również zagraniczną. Inspiracją do przeprowadzenia takiej analizy są poglądy niektórych badaczy (m.in. Marii Janion, Agaty Bielik-Robson), twierdzących, że romantyzm w Polsce wymaga nowego zdefiniowania i reinterpretacji, przez lata był bowiem kojarzony głównie z hasłami narodowowyzwoleńczymi, narosło też wokół niego wiele stereotypów. Obecnie można zaobserwować stopniową zmianę w polskich badaniach nad romantyzmem, który coraz częściej zaczyna być postrzegany jako zjawisko estetycznofilozoficzne, rzadziej niż w przeszłości łączy się go natomiast z kwestiami historiozoficznymi czy politycznymi. To z kolei pozwala traktować romantyzm nie tylko jako zakończoną epokę w historii literatury i sztuki, ale również jako specyficzny styl, obecny również we współczesnych utworach. Problemy z polską interpretacją romantyzmu stają się widoczne, kiedy porównamy związaną z nim angielską i polską terminologię. W języku angielskim istnieje rzeczownik romanticism oraz przymiotnik romantic (który jednak pochodzi od romance – czyli typu utworu literackiego), natomiast w języku polskim – „romantyzm”, „romantyczny”, ale także „romantyczność” – określenie używane przez romantycznych krytyków i twórców, np. Adama Mickiewicza czy Kazimierza Brodzińskiego. „Romantyczność” nie jest jednak, jak romantyzm, określeniem epoki, ale stylu danego utworu, jego nastrojowości, itp. Tak rozumiana „romantyczność” bliska jest pojęciu czarnego romantyzmu, nurtu w literaturze i sztuce powstałego na przełomie XVIII i XIX w., którego charakterystycznymi cechami są: mroczna atmosfera utworów, tajemniczy bohaterowie odkrywający sekrety egzystencji, motywy związane ze śmiercią, melancholią czy szaleństwem, nawiązania do baśni i ludowości, szczególnie w jej demonicznym wymiarze, itp. Czarny romantyzm kojarzony jest szczególnie z twórczością amerykańskich autorów, jak Edgar Allan Poe, Nathaniel Hawthorne czy Herman Melville, jednak nurt ten jest obecny także w utworach europejskich (E. T. A. Hoffmann, Emily Bronte, Lord Byron, Mary Shelley). Chociaż nigdy nie był uważany za charakterystyczny dla polskiej literatury, jego elementy pojawiają się w dziełach Antoniego Malczewskiego, Seweryna Goszczyńskiego, Romana Zmorskiego czy Juliusza Słowackiego. Należy jednak zaznaczyć, że problem polskiej recepcji czarnego romantyzmu nie został dotąd dokładnie przeanalizowany, chociaż powstaje coraz więcej prac na ten temat. W ostatnich latach można zaobserwować częstą obecność czarnego romantyzmu w europejskiej i amerykańskiej kulturze popularnej. Mroczne romantyczne motywy pojawiają się w literaturze, filmach, jak również w reklamie, grach komputerowych, modzie, itp. Zjawisko to jest typowe dla literatury amerykańskiej czy europejskiej, podczas gdy w Polsce jest stosunkowo nowe. Oznacza to, że romantyzm, interpretowany w kategoriach stylu, pozostaje nadal aktualny w XXI w. Celem rozprawy jest zbadanie na podstawie wybranych przykładów, w jaki sposób wątki i motywy charakterystyczne dla czarnego romantyzmu funkcjonują we współczesnej prozie popularnej, oraz wykazanie, że to właśnie odwołania do czarnoromantycznej estetyki bywają tym, co w dużej mierze decyduje o poczytności popularnych utworów i o ich atrakcyjności dla współczesnych czytelników. Analizowane przykłady pochodzą z najnowszej literatury popularnej (od lat 90-tych XX w. aż do chwili obecnej), polskiej, jak również zachodnioeuropejskiej, która została przetłumaczona na język polski, a zatem jest dostępna dla licznych odbiorców w Polsce. Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawione są zagadnienia teoretyczne i historycznoliterackie: problemy z interpretacją pojęcia „romantyzmu” i „romantyczności”, opinie krytyków dawnych i współczesnych na temat tego zjawiska, następnie historia powstania nurtu czarnego romantyzmu oraz jego charakterystyka. Rozdział ten kończy refleksja na temat przedmiotu rozprawy, a więc kultury popularnej, jej rozumienia i definicji proponowanych przez poszczególnych badaczy. Rozdział drugi poświęcony jest twórczości Carlosa Ruiza Zafóna. Analizowane są w nim cztery powieści dla młodzieży: Książę Mgły, Pałac Północy, Światła września i Marina, które realizują stały schemat, polegający na łączeniu licznych wątków i motywów znanych z literatury romantyzmu, zwłaszcza niemieckiego, angielskiego i amerykańskiego. Szczególna uwaga poświęcona jest takim zagadnieniom jak: gotycko-romantyczna przestrzeń, postaci typowych bohaterów romantycznych (szatan, „współczesny doktor Frankenstein”, sobowtór, piękna kobieta, która umiera), romantyczna melancholia, narracja oraz „apokaliptyczne” zakończenia powieści. Rozdział trzeci dotyczy romantycznego motywu podróży w czasie, wspólnego dla opowiadań Fredericka Forsytha pt. „Szepczący Wiatr” i powieści Krzysztofa Kotowskiego pt. Krew na placu Lalek. Funkcjonowanie tego motywu jest badane poprzez analizę problemu narracji, postaci romantycznych bohaterów, nawiązań do romantycznych legend, ballad i podań (np. „Rip Van Winkle” Washingtona Irvinga i „Lenora” G. A. Bürgera) oraz sposobu wykorzystania romantycznej estetyki grozy. Rozdział czwarty skupia się na polskiej literaturze fantasy, reprezentowanej przez dwa popularne cykle opowiadań Andrzeja Sapkowskiego o wiedźminie Geralcie oraz Anny Kańtoch o Domenicu Jordanie. Oboje twórcy, podobnie jak romantycy, stają się zbieraczami baśni i legend, które – odpowiednio przetworzone – często stanowią podstawę dla ich opowiadań. Dlatego też w rozdziale tym analizowane są liczne odniesienia do romantycznej ludowości, szczególnie w jej demonicznym wymiarze, jak również specyficznie skonstruowane postaci romantycznych protagonistów, zyskujących dużą popularność wśród odbiorców. Ostatni, piąty rozdział poświęcony jest zjawisku utworów popularnych, których bohaterami stają się znani autorzy oraz ich dzieła. Przedstawione są w nim dwie powieści kryminalne, nawiązujące swoim stylem do estetyki czarnego romantyzmu: Sherlock Holmes i mądrość umarłych Rodolfa Martíneza oraz Jul Pawła Goźlińskiego. Oba utwory świadczą o tym, że nurt ten może być atrakcyjny dla współczesnego odbiorcy, a jak pokazuje przykład Jula, polski romantyzm w wersji narodowowyzwoleńczej można interpretować w zupełnie inny sposób niż dotychczas. Analizy te mają wykazać, że elementy czarnego romantyzmu są obecne we współczesnej literaturze popularnej, także w Polsce, co oznacza, że stopniowo może nastąpić zmiana w polskim postrzeganiu romantyzmu, nie tylko wśród badaczy. Potrzebne wydają się zatem nie tylko dalsze badania recepcji czarnego romantyzmu w literaturze współczesnej, ale też w literaturze XIX-wiecznej, gdyż mogłyby one ukazać polski romantyzm w całkowicie nowym świetle.

The thesis discusses the problem of the influence of so-called Dark Romanticism on contemporary popular literature, foreign as well as Polish. The starting point for the analysis is some Polish researchers’ (e.g. Maria Janion, Agata Bielik-Robson) opinion that nowadays Romanticism needs reinterpretation in Poland. Over the years it has been associated mainly with patriotic issues, which was the result of Poland’s complicated political situation. However, in the 21st century more and more Polish researchers have been trying to show another face of Romanticism, treating it as an aesthetic phenomenon, rather than connecting it with political and historiosophical questions, such as Polish messianism. This significant change also enables considering Romanticism not only as a closed period in the history of literature and art, but as a style, characterised by a set of specific features and still present in literary works. It has to be mentioned that such a point of view has been popular in foreign researches for years – one of the best examples is The Mirror and the Lamp. Romantic Theory and the Critical Tradition by M. H. Abrams. The problem with Polish interpretation of Romanticism is especially visible when one considers the Polish translation of this word. Romanticism can be, on one hand, translated as romantyzm (the period in history, starting at the beginning of the 19th century), but one should note that there is also a similar Polish word, romantyczność, used by Polish poets and critics at the beginning of the 19th century, which concerns the mentioned style. The thesis focuses on the second meaning of Romanticism. Romantyczność can be easily associated with Dark Romanticism, the literary and art movement, rooted in some significant phenomena of the 18th century: popularity of wild gardens and ruins, “graveyard poetry”, new aesthetic concepts, such as “the sublime”, as well as the Gothic romance, which flourished in England and strongly influenced European literature. The most characteristic features of works representing Dark Romanticism are: gloomy atmosphere, motifs connected with death, melancholy, insanity, mysterious characters who unveil the “dark side” of their souls, references to folklore and fairytales, etc. Dark Romanticism seems to be especially typical for 19th -century American literature (e.g. Edgar Allan Poe, Nathaniel Hawthorne, Herman Melville), but its motifs can also be found in numerous European works (e.g. by Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, Lord Byron, Mary Shelley, Emily Bronte). Although Dark Romanticism has not been considered typical for Polish literature, its elements appear in works by some authors (e.g. Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński, Roman Zmorski). However, the problem of Polish reception of Dark Romanticism still seems not fully discussed by researchers. In recent years the growing presence of Dark Romanticism in European and American popular culture can be observed. Gloomy Romantic motifs appear in literature, films, as well as in advertisements, computer games, fashion, etc. The thesis’ aim is to prove that Dark Romanticism plays an important role in contemporary popular literature, moreover, sometimes it probably contributes to particular works’ success among readers. Such phenomenon has been typical for American and Western European literature, whereas it is relatively new in Poland. It means that Romanticism is still valid for the 21st century, provided that one interprets it as a characteristic style. This thesis discusses novels and short stories published within the last twenty years (mostly in the 21st century). They are written by Polish authors or have been translated to Polish, so they are available for the vast number of readers in Poland. The first chapter of the thesis focuses on theoretical issues, such as various definitions of Romanticism (provided by contemporary and Romantic critics), the roots, history and characteristic features of Dark Romanticism, as well as a definition of the subject of this thesis: popular literature. The second chapter analyses the works of Carlos Ruiz Zafón written for young readers (or, as Zafón claims, “young at heart”): The Prince of Mist, The Midnight Palace, The Watcher in the Shadows, and Marina. They turned out to be a great success in the world, as well as in Poland, and numerous references to Dark Romanticism might be one of the reasons. The chapter discusses such Romantic motifs in Zafón’s novels as gloomy landscapes, typical Romantic heroes (the devil, “the contemporary doctor Frankenstein”, the beautiful woman who has to die, the doppelgänger). It also analyses the characters’ melancholy, the narration of the novels, and their “apocalyptic” endings. The third chapter concerns the Romantic motif of travels in time and space presented in the short story “Whispering Wind” by Frederick Forsyth and in the novel Krew na placu Lalek by Krzysztof Kotowski. “Whispering Wind” can be easily compared to two famous Romantic works: first of all to “Rip Van Winkle” by Washington Irving , but also to “Lenore” by Gottfried August Bürger. References to the gloomy Romantic style in both narratives by Forsyth and Kotowski can be observed in their way of storytelling (gradually discovered secrets of the main characters), as well as creating some scenes with the use of the aesthetics of horror. The fourth chapter is dedicated to Polish fantasy literature. It discusses two cycles of short stories by well-known Polish authors, Andrzej Sapkowski (The Last Wish, The Sword of Destiny) and Anna Kańtoch (Diabeł na wieży, Zabawki diabła). Both cycles seem to be created in “a Romantic way”. The writers, just like those in the 19th century, collect folk legends and fairytales about demonic creatures and use elements of such narratives to build a completely new story. Moreover, both introduce into their short stories a typical Romantic hero – complicated, mysterious, hiding gloomy secrets connected with his past. Such characters turn out to be very interesting for the reader, which can be proved by the commercial success of both cycles. The last, fifth chapter analyses the phenomenon of fiction about famous writers who became the characters in contemporary novels. The discussed examples are The Wisdom of the Dead by Rodolfo Martínez and Jul by Pawel Gozlinski. In the first one there appears a criminal named Lovecraft, who tries to steal a mysterious old book, The Necronomicon. In the second one horrible murders similar to those depicted in dramas by Juliusz Slowacki are committed among the Polish community in Paris in the 19th century and the suspect seems to be Slowacki himself. It is the Romantic atmosphere of mystery connected with the famous characters that attracts reader’s attention in both crime stories. What is more, the gloomy style of the novels proves that works by H. P. Lovecraft and Słowacki are, in a way, examples of Dark Romanticism in literature, even though it may not be the first association when one thinks about these authors. It is especially important in the case of Jul, because Pawel Gozlinski claims that he wants to unveil a new face of Polish Romanticism, free from stereotypes created over the years in Poland. Whereas The Wisdom of the Dead proves that Dark Romanticism should not be reduced only to the first half of the 19th century (Lovecraft is a 20th -century writer), Jul shows that Polish Romantic literature can be interpreted in new way, completely different from the “traditional” one. In conclusion, it is said that elements of Dark Romanticism are present in the contemporary popular literature, which seems to be especially significant in Poland, where the attitude towards Romanticism has been recently changing. It is also claimed that not only the reception of Dark Romanticism in contemporary literature should be further analysed. Important is as well the problem of Polish reception of Dark Romanticism in the 19th century, because new interpretations of some works could shed a new light on Polish Romanticism.