"Mały ruch" na pograniczu polsko-rosyjskim - analiza socjologiczno-prawna

Praca doktorska jest poświęcona analizie małego ruchu granicznego obowiązującego między Polską a Rosją. W grudniu 2011 r. ministrowie spraw zagranicznych Polski i Rosji asygnowali umowę o małym ruchu granicznym (MRG), która weszła w życie w lipcu 2012 r. Instytucja MRG funkcjonowała przez 4 lata, w lipcu 2016 r. umowa została zawieszona – tym samym badania objęły cały ten okres, co daje unikatową i całościową perspektywę. Beneficjentami traktatu stali się mieszkańcy całego obwodu kaliningradzkiego (ok. 1 mln osób), większość mieszkańców woj. warmińsko-mazurskiego (ok. 850 tys.) oraz znacząca część woj. pomorskiego (ok. 1 mln osób). Przygotowana rozprawa doktorska stanowi kompleksową analizę małego ruchu granicznego – instytucja ta do tej pory nie doczekała się opracowania monograficznego. Podstawowe pytanie, jakie zostało postawione, odnosiło się do przestrzegania umowy o MRG: czy praktyki graniczne życia codziennego odzwierciedlały założenia modelu normatywnego zawartego w polsko-rosyjskiej umowie o małym ruchu granicznym? I czy tym samym MRG wpłynął na stosunki polsko-rosyjskie? Badanie składało się z trzech modułów, z których każde spełniało kryterium zamkniętej całości, a które odzwierciedlały trzy etapy podjęte w miarę przekształceń badanej instytucji: jakościowe badanie bazarów kaliningradzkich (2012), ilościowe badanie monograficzne w Górowie Iławeckim (2013) oraz badanie panelowe w tej samej miejscowości w związku z zaistnieniem tzw. kryzysu krymskiego (2014). Dokonano również wtórnej analizy danych GUS celem porównania wyników badań z poziomu mikro- i makrospołecznego. Do analizy teoretycznej badanej instytucji i zjawisk wykorzystano perspektywę konstruktywistyczną Petera L. Bergera i Thomasa Luckmanna. Badania ukazały, iż granica jest konstruktem społecznym, bez którego obecnie większość mieszkańców wręcz nie wyobraża sobie funkcjonowania (nie mówiąc już o jej braku) a MRG był jednym z etapów jej istnienia. Traktat umożliwił wielokrotne przekraczanie granicy polsko-rosyjskiej w wyznaczonej strefie przygranicznej. Wejście w życie umowy o małym ruchu granicznym spowodowało zauważalny wzrost osób przekraczających granicę, zarówno po stronie polskiej jak i rosyjskiej. Jak pokazały badania, wizyty te w przeważającej większości były jednodniowe i pozwalały Polakom na zaopatrzenie się w tzw. towary akcyzowe (paliwo, papierosy, alkohol) a Rosjanom głównie w produkty spożywcze. Zwiększyła się również liczba osób przekraczających granice wśród osób starszych (65+). Mały ruch graniczny umożliwił przekraczanie granicy osobom, które zaopatrywały się w dobra na tzw. własny użytek. Takie osoby w świetle przepisów prawa nie są przemytnikami, gdyż legalnie przewożą paliwo, wędliny – o ile nie odsprzedają tych produktów. Wyniki badań ujawniły również przekształcenie się tkanki miejskiej Kaliningradu, miasto to można porównać do bazaru na powierzchni którego odbywa się handel zarówno w formie legalnej jak i nielegalnej, na którym sprzedawane są produkty przywiezione z Polski. Podsumowując, umowa o małym ruchu granicznym uruchomiła nowe przepływy osób przez granicę oraz umożliwiła tworzenie się transgranicznych powiązań, które wpłynęły na stosunki polsko-rosyjskie pozytywnie (m.in. lepsze poznanie wzajemnych kultur, rozwój turystyki) – zwłaszcza w skali lokalnej. Warty odnotowania pozostaje fakt, iż kryzys krymski (2014) nie wpłynął na relacje polsko-rosyjskie w skali mikro – mieszkańcy pogranicznego Górowa Iławeckiego przejawiali postawę pragmatyczną wynikającą z konieczności koegzystencji z rosyjskim sąsiadem. Ponadto, badania uwidoczniły zjawisko nielegalnego handlu polskimi produktami spożywczymi po stronie kaliningradzkiej i rosyjskimi po stronie polskiej oraz metody sprzedaży tych artykułów lub przepływ towarów legalnych (wędliny, artykuły mleczne itp.) przez granicę polsko-rosyjską w niedozwolonej ilości (może to dowodzić jej nieszczelności). Tym samym wykazały istnienie dwóch odrębnych instytucji granicznych funkcjonujących paralelnie: pierwsza wynikająca z ustawy, zakazująca handlu, której orędownikiem jest ustawodawca oraz podlegające mu organy i druga łamiąca przepisy traktatu, przyzwalająca na przemyt, z której korzystają mieszkańcy pogranicza polsko-rosyjskiego. Natomiast zawieszenie umowy o małym ruchu granicznym w lipcu 2016 r. przyczyniło się do ograniczenia jego egalitarności, partycypacji w ruchu granicznym, w odczarowywaniu stereotypowego (wzajemnie negatywnego) wizerunku Polaka/Rosjanina. Zamknięcie MRG powoduje de facto monopolizację granicy na rzecz osób utrzymujących się jedynie z jej przekraczania.

This doctoral thesis is devoted to analysis of local border traffic between Poland and Russia. December 2011, Ministers of Foreign Affairs of Poland and Russia signed an understanding about local border traffic (LBT), which came into force July, 2012. The LBT worked for four years, it was suspended in July 2016 – hence this research covered the entire time of duration, which gives a unique and comprehensive perspective. The group of beneficiaries was composed of residents of the Kaliningrad Oblast (app. 1 million ppl.), majority of Warmia-Mazuria region (app. 850 000 ppl.) and part of Pomorskie Region (app. 1 million ppl.). The presented thesis is a comprehensive analysis of the local border traffic – an institution that has not previously been described in dedicated monographs. The main question that was asked, referred to compliance with LBT agreement: did everyday practice reflect the normative expectations included in the Polish-Russian Local Border Traffic Agreement? Thus, has the LBT influenced Polish–Russian relations? The study was divided in three stages conducted as the studied phenomena transformed: qualitative study of Kaliningrad street markets (2012), qualitative monographic study in Górowo Iławeckie (2013) and panel study in the same location due to the so-called Crimea Crisis (2014). Also, a secondary analysis of the Central Statistical Office for Poland was conducted to compare the results on micro and macrosocial level. Peter L. Berger and Thomas Luckmann’s constructivism perspective was applied for theoretical analysis of the studied phenomena. The study proves that borders are a social construct and that most residents cannot imagine living without this construct (not to mention the lack of the border itself) and LBT was one of stages of its existence. The treaty made it possible to repeatedly cross the Polish – Russian border in defined border area. When the Local Border Traffic Agreement entered into force, the number of people crossing the border has increased noticeably on both sides. As the study shows, those visits were in clear majority one-day trips and allowed Poles to stock so-called excise goods (gas, cigarettes, alcohol) and Russians to mostly buy food. Number of older (65+) people crossing the border has also increased. Local Border Traffic made it possible to cross borders and buy goods for private use. In the eyes of law, this group of buyers are not smugglers, as they legally transport gas and meat – if they do not resale those products later. Results of the study also exposed the change in urban tissue of Kaliningrad, the town could be compared to a street market where trade happens legally and illegally, where products brought from Poland are sold. To sum up, the Agreement on Local Border Traffic started new flow of people crossing the border and made it possible to create cross-border connections which had positive impact on Polish-Russian relations (e.g. better understanding of cultures, growth of tourism) – especially on local scale. Noteworthy, the Crimea Crisis (2014) did not impact Polish-Russian relations on micro-scale: residents of Górowo Iławeckie proved to be pragmatic due to necessity of coexisting with their Russian neighbors. Moreover, the studies brought to light illegal trade with Polish products on Russian side and methods of sale of such articles, or the flow of legal goods (cold cuts, dairy, etc.) through Polish-Russian border in illegal amounts (this may mean insufficient control on the border). Thus, proved existence of two separate yet simultaneous border phenomena: first, resulting from the Agreement, forbidding trade, supported by the law-makers and their administrative bodies and second, violating regulations of the treaty, allowing smuggle, used by residents of the Polish-Russian border area. However, suspending the Agreement on Local Border Traffic in July 2016 led to restriction of its egalitarianism and participation in border traffic, also breaks the spell of a stereotypical (negative on both sides) image of a Pole/Russian. Closing LBT de facto causes monopolization of the border by people who live only from crossing it.