Alternatywny model emancypacji na przykładzie polskich robotnic fabrycznych w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku

Rozprawa ma na celu odpowiedź na pytanie, czy i w jaki sposób mógł w drugiej połowie dziewiętnastego i na początku dwudziestego wieku wykształcić się alternatywny model emancypantki. Powodem podjęcia badań było zauważenie, że na przełomie wieków istniała w miastach przemysłowych bardzo liczna grupa kobiet podejmujących pracę zarobkową w dziedzinie dotąd zarezerwowanej dla mężczyzn, czyli w fabryce. Około roku 1897 kobiety stanowiły około czterdziestu procent pracowników zakładów przemysłowych w miastach takich jak Warszawa, Łódź czy Żyrardów.Kobiety te na pozór zdawały się wypełniać podstawowe założenia epoki co do tego, jaka powinna być kobieta nowoczesna. Utrzymywały się z własnej pracy, nierzadko mając pod opieką dzieci i całe rodziny. Praca fabryczna wymagała umiejętności, których nabywały podczas przyuczenia w zakładach pracy, a ich płaca była co najmniej podobna jak płaca służących czy nauczycielek domowych. Swoboda mieszkania, przemieszczania się, decydowania o zamążpójściu, wyróżniały robotnice na tle innych kobiet. Robotnice były też lepiej wykształcone niż przeciętny członek klasy niższej. Podczas gdy w Królestwie Polskim średnio 70% ludzi było analfabetami, wśród robotnic ponad połowa umiała pisać i czytać.A jednak ich obecność nie zwróciła szczególnej uwagi działaczek emancypacyjnych, zaś opinia publiczna na ogół ostro wyłączała je z grona modelowych bohaterek. Odpowiedź na pytanie, jakie uwarunkowania kulturowe powodowały to odtrącenie, oraz w jakim stopniu idee emancypacji kobiet przenikały do środowiska robotniczego, stanowi treść tej rozprawy.Pierwszy rozdział analizuje dyskurs emancypacyjny drugiej połowy wieku, starając się znaleźć odpowiedź na pytanie, jaką rolę pełniła praca zawodowa w wyobrażonym procesie upodmiotowienia kobiet. W kolejnym fragmencie analizuje, do jakiego stopnia praca zawodowa w przemyśle oddziaływała na poczucie podmiotowości robotnic, analizując biografie robotnic włączających się w ruchy rewolucyjne, działalność polityczną organizacji socjalistycznych i strajki robotnicze, szczególne pierwszy strajk kobiet na ziemiach polskich, czyli strajk szpularek z zakładów żyrardowskich w 1883 roku.Rozdziały od drugiego do czwartego zajmują się analizą kolejnych obszarów życia robotnic, które poddawane były skrupulatnej ocenie. W rozdziale drugim są to opinie, obawy i żądania zarówno działaczy emancypacyjnych i społecznych, jak i samych robotnic próbujących pogodzić wychowywanie dziecka z pracą. Trzeci rozdział analizuje dyskusje dotyczące moralności robotnic, przedstawiając je w szerszej perspektywie zagadnienia moralności klasy robotniczej. Rozdział czwarty podejmuje temat wykształcenia robotnic oraz całej klasy robotniczej w kontekście żądań wysuwanych przez emancypantki, domagających się dostępu do edukacji wyższej dla kobiet. Badania te prowadzą do konkluzji, że robotnica nie mogła być alternatywnym modelem kobiety nowoczesnej. Emancypantki, zwykle pochodzące z klas wyższych, zawierały z konserwatywnym społeczeństwem umowę, w której obiecywały, że w zamian za przyznanie im praw edukacyjnych i społecznych będą jeszcze lepiej wypełniać tradycyjne role przypisane ich płci. Robotnice nie mogły zdobyć zaufania społecznego, które pozwoliłoby na zaliczenie ich do grona modelowych kobiet nowoczesnych.Badanie poparte jest analizą życiorysów robotnic z Żyrardowa, dostępnych dzięki materiałom pozostałym po badaniach kultury robotniczej przełomu wieków, oraz nielicznych pamiętników robotnic zbieranych w różnych konkursach pamiętnikarskich. Pozwala to na przeciwstawienie, choć w charakterze anegdotycznym i szczątkowym, głosów samych robotnic głosom płynącym z publicystyki i literatury. Rozprawę kończy konkluzja, że mimo przewagi głosów potępiających robotnice i ich styl życia, lub też głosów odnoszących się do nich w sposób paternalistyczny, właściwy podejściu do proletariatu w epoce, robotnice w pewnym stopniu realizowały niezależny model emancypacji, choć inaczej niż kobiety z klas wyższych.

The aim of this thesis is to examine the emancipation strategies and patterns available to female factory workers in the second part of 19th century and the first years of 20th century. Through the research I investigate if female factory workers, being almost 40% of all factory workers at the brink of 20th century in the Kingdom of Poland, had a possibility to adjust their life to the proposed patterns of emancipation, that were devised by and for women of upper classes. At first glance, these women seemed to fulfil all the requirements of a modern, emancipated women of the age. They were supporting themselves and their families, sometime including their parents and sibling, from the wages they earned in the factory. Their average pay was at least comparable, or even higher that pays of women working in more traditional capacities, as house servants or unqualified home tutors. They were also better educated. In comparison to the average of 70% illiteracy in the Kingdom of Poland, more than a half of female factory workers were able to read and write. However, their presence did not attract special attention of emancipation activists, and public opinion criticized their lifestyle. In this thesis I answer the question what kind of cultural conditions caused this rejection, and in what ways, if at all, the emancipation ideas penetrated the workers’ social circle. The first chapter analyses the emancipation discourse of the second part of 19th century, trying to determine, what was the role of work in the designed process of subjectification of women. Then it attempts to determine to what extent factory work affected the independence and subjectivity of female factory workers, by analysing the biographies of workers that joined revolutionary movements and socialist groups, or that took part in workers strikes, especially – first women’s strike of factory weavers in Żyrardów in 1883.Chapters two to four deal with analysis of areas of life of female factory workers that were scrutinized by the public. In the second chapter these are opinions, fears and demands of social activists and the workers themselves, regarding balancing the work and child rearing. The third chapter analyses discussions connected with morality of the workers, in the broader context of the question of morality of the working masses. It answers the question of why and in what degree were the workers accused of immorality and practicing prostitution, and contrasts their situation with that of other labourers, such as house servants. Chapter four touches the question of the education possibilities available for working classes, examining if the woman of working classes were educated in accordance to emancipation ideas or far from them.Those studies lead to a conclusion that female factory workers could not serve as alternative role models of emancipation, because their way of life and working conditions made it impossible. Emancipation activists, usually members of the upper classes, made a tacit agreement with the conservative society, promising, in exchange for social and political rights, to use their new abilities to perform their traditional duties even better than before. Female factory workers were unable to gain social trust that would allow them to be included as model modern women. The studies are supported with the analysis of biographies of female factory workers from Żyrardów, as well as few diaries written by female factory workers and published in various diaries competitions organized throughout the first part of 20th century. They allow for contrasting, albeit in an anecdotal and partial way, the voice of factory workers with the voices coming from publicists and literature. The thesis concludes with the statement, that even with the criticism of lifestyle of female labourers and paternalistic approach towards their problems, they were able to create (to some extent) their independent model of emancipation, but in their separate way.