The Social Status of Women in Azerbaijan in the Light of Azerbaijani Journalism in the years 1875 — 1920

Celem rozprawy jest wszechstronna analiza społecznego statusu kobiet w Azerbejdżanie w świetle publicystyki azerbejdżańskiej w latach 1875 - 1920. Przedmiot pracy określa tematyka samostanowienia kobiet tego obszaru geograficznego, ich spuścizny jako oświeconych, wpływowych działaczy społecznych, dążących do politycznego uznania praw własnych i narodowych, jako autorek manifestujących swoje zaniepokojenie losem muzułmańskich kobiet. Cała ta tematyka była do niedawna na liście kwestii oczekujących pogłębionych badań naukowych. Jak wskazuje “Wstęp” pracy, w ZSRR badania takich zagadnień były praktycznie niemożliwe, co wiązało się z narzuconą przez państwo ideologią. Dominująca teza historiografii radzieckiej w tym kontekście opierała się o propagowanie idei postulującej, że kobiety w Azerbejdżanie nie miały żadnych praw, zanim zostały one nadane przez starania partii komunistycznej, co z czasem stało się możliwe jedynie dzięki konkretnym programom i polityce rządowej. W związku z powyższym, w społeczeństwie azerbejdżańskim, do dziś można spotkać ofiary propagandy radzieckiej, myślące, że kobiety azerbejdżańskie niechętnie dochodziły swoich praw, a ich zaangażowanie w życie społeczne było znikome. Sytuacja tego typu jawi się jako odzwierciedlenie zniekształcenia świadomości społeczeństw mających w swojej spuściźnie skutki kolonialnych aspiracji państw trzecich. Badania przedstawiają proces rozwoju myśli liberalnych i konserwatywnych przedstawicieli społeczeństwa Azerbejdżanu. Wpisuje się to w proces kształtowania się tożsamości narodowej, a co za tym idzie dążenia do stworzenia niezależnego, racjonalnego społeczeństwa, które świadomie działa na rzecz przyznania kobietom prawa do rozwoju i godnego współistnienia na równi z mężczyznami. W niniejszej rozprawie został ukazany proces ewolucji, którą musiało przejść społeczeństwo Azerbejdżanu, pomimo zaciekłego zamykania drzwi równości, zwłaszcza w takich dziedzinach, jak wolność wypowiadania się oraz organizacje publiczne, podczas prawie całego okresu podporządkowania ziem Azerbejdżanu pod Rosyjskie panowanie carskie (1828-1918). Co istotne, we współczesnych badaniach na temat kobiet w krajach muzułmańskich, nie znajdujemy danych o osiągnięciach społeczeństwa azerbejdżańskiego w zakresie nadania praw kobietom i zmian w ich statusie społecznym. Autorka niniejszej pracy przedstawia własne badania mające na celu wniesienie wkładu w istniejącą historiografię kobiet muzułmańskich na ogół. Zadania badawcze w tej rozprawie ukierunkowane są na weryfikację informacji związanych z następującymi procesami: aneksja ziem azerbejdżańskich do Rosji i socjalnych czynników, które w konsekwencji wpływają na naród azerbejdżański do dnia dzisiejszego. Warunki historyczne dotyczące sytuacji kobiet azerbejdżańskich w rodzinie w drugiej połowie XIX wieku zdeterminowane tradycją, błędnie interpretowane praktykami religijnymi, a następnie poprawą tych warunków w kontekście prawnym. Sytuacja w zakresie edukacji azerbejdżańskich dziewcząt. Zaangażowanie kobiet azerbejdżańskich w działalność publicystyczną i wydawniczą w latach 1903-1920. Działalność kobiet azerbejdżańskich w organizacjach charytatywnych w latach 1850-1920. Samostanowienie polityczne kobiet azerbejdżańskich i udział w wyborach od 1917 roku i w roku następnym. Zaangażowanie zawodowe kobiet azerbejdżańskich na szczeblu edukacyjnym w szkołach oraz jako pracownic administracyjnych w instytucjach rządowych Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej w latach 1918-1920. Rozprawa ma układ chronologiczno-problemowy i składa się z czterech głównych rozdziałów. Rozdział I: pod tytułem: “Azerbejdżan jako część Imperium Rosyjskiego i podczas proklamacji niepodległości”, obejmuje okres od 1796 do 1920 roku, koncentrując się na sytuacji politycznej, ekonomicznej i kulturowej Azerbejdżanu po przyłączeniu do Rosji w roku 1828. W tym rozdziale przedstawiona informacja o deklaracjach władz rosyjskich oraz ich faktyczne działania w kontekście sposobu realizacji planów ekspansjonistycznych; przemiany w regionie o charakterze demograficznym; polityka władz rosyjskich na drodze do wyludnienia regionu z muzułmańskich i zaludnienia go przez obywateli chrześcijańskich; rozwój gospodarczy w okresie eksploracji przemysłu naftowego w Baku; modernizacja życia społeczno-kulturowego końca XIX, początku XX wieku; troski azerbejdżańskich intelektualistów o losy narodu i ich odpowiedź na zaistniałe warunki socjalno-polityczne w postaci aktywności społecznej w organizacjach charytatywnych i politycznych. Rozdział II: “Status kobiet i dziewcząt w Azerbejdżanie na przełomie wieków”, dotyczy statusu kobiet muzułmańskich w rodzinie, determinowanego przez religię, tradycję i zwyczaje społeczne, został on przedstawiony w kontekście prawa szariatu oraz aktów prawnych wprowadzonych przez rosyjskie władze carskie. Statystyki dotyczące edukacji azerbejdżańskich dziewcząt, rodzaje szkół, procent zaangażowania dziewczynek zostały przedstawione w tym rozdziale również. Jednocześnie określono przyczyny niechęci mas do kształcenia córek, opisano proces otwierania pierwszej świeckiej szkoły dla muzułmańskich dziewcząt i działanie intelektualistów nakierowane na złamanie przesądów dominujących w społeczeństwie w tym zakresie. Rozdział zamykają informacje związane z przemianami statusu kobiet azerbejdżańskich w świetle działalności charytatywnej i politycznej. Rozdział III: “Dziennikarstwo azerbejdżańskie”, dotyczy niezależnego dziennikarstwa Azerbejdżanu od 1875 roku i przedstawia informację o 7-letnim procesie powstawania pierwszej gazety „Əkinçi” (Siewca) i późniejszych niezależnych periodyków o różnych poglądach politycznych. W rozdziale przedstawione zostały dane i ramy historyczne aktów prawnych, informacje statystyczne o publikowanych tytułach i polityce jaką carska cenzura stosowała wobec autorów azerbejdżańskich, ich publicystyki i twórczości teatralnej. Praca ukazuje zmagania autorów azerbejdżańskich w kontekście poszukiwania rozwiązań w obliczu ograniczonych możliwości wydawniczych. Pionierzy dziennikarstwa azerbejdżańskiego, którzy w szczególności determinowały rozwój dziennikarstwa narodowego i opowiadali się za emancypacją kobiet, wywierający nacisk na całe środowisko dziennikarskie Muzułman carskiej Rosji, mający pole działania również w Imperium Osmańskim zaprezentowani są z punktu widzenia ich ideologii i osiągnięć. Rozdział IV: “Kobieta w dziennikarstwie azerbejdżańskim oraz prawa kobiet”, dotyczy sytuacji kobiet w dziennikarstwie azerbejdżańskim oraz ich usytuowania w społeczeństwie pod względem socjalno-prawnym. Informacje przytoczone o czasopiśmie Mołła Nasreddin mają na celu uzupełnienie dostępnych na forum międzynarodowym danych, poprzez dodanie informacji związanych z procesem powstawania tego pisma, warunkami, jakie musieli znosić redaktorzy, aby przetrwać polityczny nacisk władz rosyjskich. Rozdział o piśmie Mołła Nasreddin przytacza szeroko zakrojony przekrój tematyczny o krytyce jaką czasopismo kierowało wobec religijnych struktur społecznych, decydujących o opłakanym statusie muzułmanek. Rozdział prezentuje informacje na temat nieodkrytej do tej pory na forum międzynarodowym pierwszej azerbejdżańskiej gazety dla kobiet İşıq (Światło). W kontekście tego dziennika, znajdujemy obszerne fakty dotyczące warunków egzystencji muzułmańskich kobiet w Azerbejdżanie. Podrozdział zamyka socjologiczna analiza wiersza Maral Nabizade, zaczerpniętego bezpośrednio z archiwum historycznych, transliterowanego i po raz pierwszy przetłumaczonego poetycko na język angielski przez autorkę niniejszej pracy. Traktat Ahmeta Agajewa „Kobieta według Islamu i w Islamie” jest kolejnym najmniej znanym monumentalnym dziełem azerbejdżańskiego intelektualisty przytoczonym w niniejszej pracy. Rozprawę zamyka „Podsumowanie”, a następnie “Aneks” składający się z wykazu szeregu materiałów uzupełniających w postaci tłumaczeń wierszy pobranych z archiwum; zbioru danych biograficznych o wybitnych postaciach publicystyki Azerbejdżańskiej omawianego okresu, którzy działali na rzecz przyznania równouprawnienia kobietom w Azerbejdżanie; materiału graficznego przedstawiającego przykładowe strony tytułowe czołowych dzienników Azerbejdżańskiej prasy niezależnej; szereg karykatur i mało znane zdjęcia historyczne intelektualistów Azerbejdżanu oraz “Bibliografia”. W badaniach wykorzystano oryginalne dokumenty i źródła historyczne omawiające tematy głównie w języku azerbejdżańskim i rosyjskim, minimalnie w języku tureckim i angielskim. Praca przedstawia obszerny zbiór danych dotyczących aktywności intelektualistów w Azerbejdżanie w kierunku nadania kobietom uprawnienia oraz kobiet azerbejdżańskich w licznych przedsięwzięciach na forum działalności publicystycznej, społecznej i dobroczynnej wraz z zaangażowaniem kobiet azerbejdżańskich w proces uzyskiwania prawa wyborczego i kandydowania. Wprowadzając fakty związane z historiografią kobiet w Azerbejdżanie w obieg akademicki studiów nad kobietami, autorka pracy ocenia wydarzenia z perspektywy ich samostanowienia, bezpośredniego zaangażowania, wraz z indywidualnym wkładem, przykładami planowanych działań, wspieranych przez umiejętność jednoczenia się wokół wspólnych celów. Głównym powodem podjęcia tych badań jest znaczący brak informacji na temat chronologicznych wydarzeń społecznych i prawnych z udziałem kobiet w Azerbejdżanie w domenie międzynarodowej. Najprostszym przykładem może być brak informacji o aktywności azerbejdżańskich kobiet w „The Oxford Encyclopedia of Islam and Women” (2013). Dlatego niezbędną okazała się szczegółowa prezentacja takich źródeł jak pamiętniki Hanify Melikowej, skany gazety „Sharqi-Rus”, z pierwszym artykułem Szafiki Efendizade, jak zarówno przytoczenie informacji o gazecie „İşıq” oraz traktacie Ahmeda Agajewa „Kobieta według Islamu i w Islamie”. Są to źródła, które pozostawali jako nieznane na forum międzynarodowym lub jak w przypadku traktatu Agajewa zostały zapomniane. Autorka rozprawy działała również z zamiarem obalenia szeregu mitów, takich jak brak szerokiej aktywności społecznej azerbejdżańskich kobiet. W tym kontekście wszystkie rodzaje działalności, w które zaangażowane były kobiety azerbejdżańskie od drugiej połowy XIX wieku do upadku ARD w 1920 roku, przedstawione są w niniejszej rozprawie głównie w ramach społeczno-politycznych, częściowo kulturowych. W trakcie pracy nad rozprawą udało się ujawnić pewne wypowiedzi badaczy zagranicznych, które nie odzwierciedlają rzeczywistości. Sytuacje takie zostały wyjaśnione i skorygowane poprzez przytoczenie faktów. Wydarzenia historyczne, destrukcyjne pod względem politycznym i społecznym dla księstw azerbejdżańskich anektowanych do Rosji, miały pewien pozytywny wpływ na społeczeństwo azerbejdżańskie w kontekście stworzenia alternatywy dla klerykalizmu dominujących władz religijnych, charakteryzujących się po części tendencjami do zacofania i wykorzystywania Islamu. Praca przedstawia sytuację społeczną kobiet w Azerbejdżanie w ostatniej ćwierci XIX, na początku XX wieku, omawia publicystykę azerbejdżańskich intelektualistów, poświęconą kształtowaniu świadomości społecznej w kontekście konieczności zmian względem statusu społecznego kobiet. Jednocześnie, praca określa czynniki fundamentalne stanowiące bazę do obecnej sytuacji kobiet w Azerbejdżanie, którą w kontekście współczesnego rozumienia praw kobiet można bez wątpienia uznać za pomyślną. W pracy zaprezentowano bogatą bazę źródłową w szeroko zakrojonym obszarze społeczno-politycznym, ukazującą idee azerbejdżańskich dziennikarzy, kobiet i mężczyzn, którzy krytykowali i odważnie ośmieszali stan rzeczy, są też wiersze poetek i poetów azerbejdżańskich, które są zwierciadłem faktycznej sytuacji społecznej większości kobiet tego okresu, prawa których zostały pogwałcone przez duchownych, krewnych płci męskiej oraz ich własną zależność finansową. Baza źródłowa polegająca na publikacjach w monografiach okazuje stan rzeczy poprzez który możemy zrozumieć na ile tematyka dotycząca prześladowanych w okresie represji stalinowskich oświeconych członków społeczeństwa Azerbejdżańskiego, cenzury władz carskich oraz organizacji dobroczynnych jest wciąż nowym aspektem oczekującym na uzupełnienie dzięki pracom w archiwach. Wprowadzając fakty związane z historiografią kobiet w Azerbejdżanie w obieg akademicki studiów nad kobietami, oceniamy wydarzenia z perspektywy ich samostanowienia, bezpośredniego zaangażowania, wraz z indywidualnym wkładem i przykładami planowanych działań, wspieranych przez umiejętność jednoczenia się wokół wspólnych celów. Tymczasem, gdy w XXI wieku w niektórych krajach muzułmańskich nadal są kobiety bez dowodu osobistego, pozbawione dostępu do opieki zdrowotnej i edukacji, rodzące się i umierające incognito wyłącznie jako część cyklu biologicznego, współczesny Azerbejdżan wyłania się z szeregu krajów muzułmańskich, który posiada ponad 170-letnią historię aktywności kobiet, daleko wykraczającą poza pojedyncze postacie królowych lub fartownych córek czołowych dygnitarzy, prezentując spuściznę licznych pionierskich osiągnięć. Podsumowując, tematyka praw kobiet w Azerbejdżanie w ówczesnym znaczeniu wpisuje się jednocześnie w kilka kierunków badań wspomnianego obszaru geograficznego i prezentuje uzupełniający charakter w zakresie studiów nad historią regionu.

Chapter I titled: "Azerbaijan as part of the Russian Empire and during the proclamation of independence", covers the period from 1796 to 1920, focusing on the political, economic and cultural situation of Azerbaijan after its annexation to Russia in 1828. The chapter presents information about declarations of the Russian authorities and their factual deeds in context of implementing expansionist plans and demographic changes in the region; economic development during the exploration of the oil industry in Baku; modernisation of the socio-cultural life in the late 19th and early 20th centuries; concerns of Azerbaijani intellectuals for the fate of the nation and their response to the existing socio-political conditions in the form of activities in charitable and political organisations. Chapter II: "The status of women and girls in Azerbaijan at the turn of the century", concerns the status of Muslim women in the family, determined by religion, tradition and social customs, which is presented in the context of Sharia law and legal acts introduced by the Russian tsarist authorities. Statistics on the education of Azerbaijani girls, types of schools, percentage of girls involvement are also presented in this chapter. The reasons for the reluctance of the masses to educate their daughters are defined, the process of opening of the first secular school for Muslim girls and the actions of intellectuals aimed at breaking the prejudices of the society in this regard are described. The chapter closes with information related to the changes in the status of Azerbaijani women in the light of charity and political activity. Chapter III: "Azerbaijani journalism", deals with independent journalism in Azerbaijan since 1875 and presents information about the 7-year process of creating the first newspaper "Əkinçi" (The Sower) and later independent periodicals with different political views. The chapter presents the data and historical framework of legal acts, statistical information on published titles and the policy that the tsarist censorship applied to Azerbaijani authors, their journalism and theatre work. Thesis shows the struggles of Azerbaijani authors in the context of searching for solutions in the face of limited publishing possibilities. The pioneers of Azerbaijani journalism, who in particular determined the development of national journalism and advocated the emancipation of women, exerting pressure on the entire Muslim journalistic environment of tsarist Russia, having a field of activity also in the Ottoman Empire, are presented from the point of view of their ideology and achievements. Chapter IV: "Woman in Azerbaijani journalism and women's rights" deals with the situation of women in Azerbaijani journalism, their social and legal position in society. The information quoted about the journal Mołła Nasreddin is intended to enrich the data available on the international forum by adding details related to the process of creating this magazine, the conditions that the editors had to endure in order to survive the political pressure of the Russian authorities. The chapter on the magazine Mołła Nasreddin gives a wide range of topics about the criticism that the magazine directed towards the religious social structures that determine the deplorable status of Muslim women. The chapter presents information on the first Azerbaijani newspaper for women, İşıq (The Light), which has not yet been discovered on the international forum. In the context of this journal, we find extensive facts about the living conditions of Muslim women in Azerbaijan. The subchapter closes with a sociological analysis of Maral Nabizade's poem, taken directly from historical archives, transliterated and for the first time translated poetically into English by the author of this work. Ahmet Agayev's tractate "Woman according to Islam and in Islam" is an another presented in the thesis least known monumental work of the Azerbaijani intellectual.