Konstelacje Romana Jaworskiego (Witkacy - Irzykowski - Brzozowski)

Niniejsza rozprawa pokazuje Romana Jaworskiego (1883–1944) jako równorzędnego partnera czołowych twórców polskiego modernizmu: Stanisława Ignacego Witkiewicza, Karola Irzykowskiego i Stanisława Brzozowskiego. Jaworski jako pisarz i publicysta był aktywnym uczestnikiem życia kulturalnego początku XX wieku. Historycy literatury skupiali się jednak głównie na jego projekcie groteski, sytuując go na marginesie epoki i traktując jako zaledwie zapowiedź dojrzałej postaci literatury groteskowej XX wieku. Z bogatego dorobku pisarza uwzględniano niemal wyłącznie debiutancki zbiór opowiadań Historie maniaków (1910) oraz powieść Wesele hrabiego Orgaza (1925), ostatnio również Hamleta wtórego (ok. 1918). Jedyna do tej pory monografia pisarza – Gest pięknoducha. Roman Jaworski i jego estetyka brzydoty autorstwa Radosława Okulicza- Kozaryna – sprowadza jego życie i twórczość do kategorii dandyzmu. Usytuowanie Jaworskiego w szerszym kontekście polskiego i europejskiego modernizmu było możliwe dzięki oparciu monografii na całej jego twórczości: nie tylko najlepiej znanych utworach, a nawet tych już wydobytych z archiwów – oprócz korespondencji opublikowano m.in. juwenilia (1903–1904), także nieukończoną powieść Franciszek Pozór, syn Tomasza (Alcybiades) (1914–1939) – lecz także zupełnie zapomnianej działalności publicystycznej, której Jaworski poświecił całe życie, od debiutu w „Ruchu Katolickim” (1900) aż po artykuły publikowane w krakowskim „Czasie” (1936) czy warszawskich „Wymiarach” (1939). Ponadto Jaworski był autorem obszernej broszury politycznej Na sejm. Niewygłoszona mowa na pierwszy Sejm Polski (1919). Uwzględnienie tego bogatego dorobku ukazało pisarza nie tylko jako dandysa, lecz także twórcę (i współtwórcę) oryginalnego projektu środkowoeuropejskiego modernizmu. Punkt wyjścia przedstawionej w pracy analizy stanowi propozycja formacji modernistycznej w 1910 roku Ryszarda Nycza (1977) oraz koncepcja „modalności modernizmu” Włodzimierza Boleckiego (2012). Inspiracje zaczerpnięte od polskich teoretyków zostały uzupełnione o perspektywy oferowane przez badania kulturowe (umożliwiające włączenie publicystyki pisarza do jego twórczości literackiej) oraz te spod znaku „innych modernizmów”: wernakularnego w ujęciu Miriam Bratu Hansen (2009) oraz transnarodowego w brzmieniu zaproponowanym przez Susan Friedman (2007). Pierwszy z nich odchodzi od podziałów na wysoką i niską kulturę, co pozwoliło na włączenia w obszar badań nad modernizmem m.in. kabaretu oraz kina, a w niniejszej pracy doprowadziło do uruchomienia względem twórczości Jaworskiego takich kategorii, jak kicz i kamp. Natomiast ujęcie transnarodowe ukazuje Jaworskiego jako intelektualistę rozdartego między co najmniej dwoma tożsamościami: po odzyskaniu przez Polskę niepodległości mierzącemu się z koniecznością skonstruowania nowej definicji narodowości na gruzach identyfikacji imperialnej, galicyjskiej. Do konstrukcji pracy wykorzystano analizę konstelacyjną Theodora Adorno, którą na grunt polskiego literaturoznawstwa przeniósł Ryszard Nycz (Poetyka doświadczenia 2012). Myślenie konstelacyjne to, jak ujął badacz, odrzucenie systematycznej analizy danego tematu, które w zamian wydobywa z samego materiału kategorie otwierające kolejny widok na obrany przedmiot. Konstelacja – według Adorna –zależy też od konceptu kultury jako palimpsestu: pewnych powiązań między przedmiotami nie można bowiem zobaczyć na powierzchni tekstu, trzeba szukać ich w wewnętrznej siatce związków rozciągniętej między niekiedy nawet najmniej oczywistymi rozwiązaniami. Konstelacja to koncepcja całości składającej się z heterogenicznych elementów, których nie można sprowadzić do żadnej zasady bądź prawidłowości (Nycz 2012) W rozprawie twórczość Romana Jaworskiego została umieszczona w trzech konstelacjach: Witkacego, Irzykowskiego i Brzozowskiego. Pierwsza konstelacja stanowi preludium do właściwej części pracy oraz – jako omówienie relacji najlepiej opracowanej przez znawców Jaworskiego – krytycznie przedstawia stan badań. Na wstępie zostały tu omówione juwenilia pisarza, dzięki którym można lepiej zrozumieć zawiłości tomu Historie maniaków. Zbiór opowiadań zinterpretowano w kolejnym rozdziale jako autobiografikcję (Saunders 2009), włączając w obszar analizy relację autora z Witkacym oraz Witoldem Wojtkiewiczem, a także kontekst środowiska kawiarnianego ówczesnego Krakowa. W ostatnim rozdziale tej konstelacji dokonano analizy porównawczej 622 upadków Bunga Witkacego oraz opowiadania Amor milczący Jaworskiego, a także ukazano funkcjonowanie pragnienia homospołecznego (Sedgwick 1985) zarówno w utworach literackich obu pisarzy, jak i ich korespondencji. Druga konstelacja została podzielona na dwie części. Pierwsza skupiona jest wokół kategorii konstrukcji (zainspirowanej m.in. pierwiastkiem konstrukcyjnym Irzykowskiego). Konstrukcja była istotna dla pisarza zarówno przed wojną, w jej trakcie, a także już po niej. Dlatego każdy z rozdziałów odpowiada wymienionemu okresowi w życiu Jaworskiego. Pierwszy rozdział to omówienie działalności lwowskiego Klubu Konstrukcjonalistów, którego pisarz był współzałożycielem. Drugi przedstawia dalsze losy klubu już w dwudziestoleciu – przeanalizowane zostało tu pismo „Krokwie”, oficjalny organ grupy oraz utwory Jaworskiego Fanfaron i Wesele hrabiego Orgaza, także w kontekście formizmu Witkacego i Leona Chwistka. W trzecim konstrukcjonalizm – do tej pory rozumiany w kontekście sztuki – zostaje wykorzystany do analizy działalności publicystycznej Jaworskiego. Omówiono tu artykuły publicystyczne z „Dziennika Polskiego” (1913) pod kątem skomplikowanej relacji między tożsamością polską a galicyjską. Następnie te z „Wiedeńskiego Kuriera Polskiego (1914–1915) – pisane już z perspektywy odzyskania przez Polskę niepodległości – ukazano jako swoistą przestrzeń budowania silnej tożsamości polskiej. Przedłużeniem tej tendencji w pismach Jaworskiego były artykuły z utworzonego przez pisarza we Lwowie „Nowego Słowa” (1918). Istotnym kontekstem dla ideologicznego pisarstwa Jaworskiego są jego nieukończone powieści – Alcybiades (1914–1915, 1918) oraz Franciszek Pozór, syn Tomasza (1933, 1939). Obie ukazują dużo bardziej skomplikowaną rzeczywistość wojenną i relacje międzynarodowe, szczególnie polsko-ukraińskie (w pierwszej powieści) oraz polsko-żydowskie (w drugiej). Zakończeniem tej części pracy jest analiza broszury politycznej Na sejm (1919), pisanej przez Jaworskiego z perspektywy odzyskanej niepodległości, w kontekście miejsca mniejszości narodowych w nowym państwie. Centrum drugiej części konstelacji Irzykowskiego stanowi kwestia awangardowości Jaworskiego. Tę część rozpoczyna rozdział, w którym zostaje omówiony nieogłoszony w epoce dramat Jaworskiego – Hamlet wtóry (ok. 1918). Stanowi on przykład na charakterystyczne dla awangardy pytanie o ciągłość i zerwanie z dotychczasową kulturą. Ważną inspiracją dla rozumienia dynamiki ciągłości i zerwania były dla Jaworskiego pisma niemieckiego dramaturga Otto Ludwiga (1813–1865). Istotność Ludwiga w krytyce Jaworskiego obrazują jego recenzje teatralne, publikowane w „Dzienniku Polskim” w 1913 roku. Stanowią one materiał drugiego rozdziału tej części. Ich analiza pokazuje z jednej strony pragnienie Jaworskiego by ocalić istotne wartości ustępującej epoki, z drugiej strony poczucie konieczności wypracowania nowych form, odpowiadających na nowoczesne problemy. W ostatnim rozdziale powieść Wesele hrabiego Orgaza zostaje zestawiona z Dobrodziejem złodziei Irzykowskiego (1908) oraz Triumwiratem, opowiadaniem z debiutanckiego tomu W burem ubraniu Adama Ważyka (1930) w kontekście kategorii kiczu rodzącej się z demokratyzacji i umasowienia sztuki. Na zakończeniem tej części, a zarazem całej konstelacji Irzykowskiego wskazany zostaje szczególny przypadek czeskiego tłumaczenia Wesela hrabiego Orgaza (1930), którego recepcja wskazywała na surrealistyczne inspiracje Jaworskiego. Trzecia i ostatnia konstelacja stanowi powrót do Historii maniaków, opisanych już szczegółowo w pierwszej konstelacji. Jednak tym razem opowiadanie Bania doktora Lipka zostało przeanalizowane pod kątem kategorii śmiechu/humoru zaproponowanej przez Brzozowskiego w Legendzie Młodej Polski. Data wydania obu dzieł, czyli znaczący 1910 rok, pozwala je zestawić jako dwie różne odpowiedzi na te same przemiany w literaturze i kulturze polskiej. Pozwoliło to wykazać, że opowiadaniem Jaworskiego rządzi nie tylko groteska, lecz także dużo szersza kategoria śmiechu/humoru, rozumiana także jako metoda poznania lub postawa wobec świata, dla której inspiracją była przede wszystkim kultura angielska. Kolejne rozdziały tej konstelacji zostały poświęcone działalności – głównie publicystycznej – Jaworskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. Stanowią one tym samym próbę odpowiedzi na pytanie o to, kim mógłby być Brzozowski w powojennej Polsce. Ostatni rozdział przedstawia rozczarowanie Jaworskiego kierunkiem rozwoju rządów sanacyjnych. Ta kwestia zajmowała pisarza przede wszystkim podczas jego współpracy z socjalistycznym „Robotnikiem” (1933). Istotną ideą łączącą Jaworskiego i Brzozowskiego jest figura nowego człowieka, którego Brzozowski widział w robotniku, a Jaworski w typie żołnierza, wychowanego przez wojnę i prąd myślowy zapoczątkowany przez połączenie sił inteligencji i klasy robotniczej – analiza tych koncepcji kończy trzecią konstelację. Ostatecznie wszelkie projekty Jaworskiego przerwała ciężka choroba, wybuch wojny i śmierć pisarza w 1944 roku. W zakończeniu pracy wskazane zostały perspektywy, które niniejsza praca otwiera do dalszych badań zarówno nad Jaworskim, jak i polskim wariantem modernizmu.

This dissertation presents Roman Jaworski (1883–1944) as an equal partner of the leading authors of Polish modernism: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Karol Irzykowski and Stanisław Brzozowski. As a writer and journalist, Jaworski was an active participant in the cultural life of the beginning of the 20th century. Literary historians, however, have focused mainly on his project of the grotesque, placing him on the margins of the epoch and treating him as merely a precursor of mature grotesque literature of the 20th century. From the writer's rich oeuvre, they have been taking into account almost exclusively the debut collection of short stories Historie maniaków [Stories of Maniacs] (1910) and the novel Wesele hrabiego Orgaza [The Wedding of Count of Orgaz] (1925), recently also Hamlet wtóry [Hamlet the Second] (ca. 1918). The only monograph of the writer to date – Gest pięknoducha. Roman Jaworski i jego estetyka brzydoty [Gesture of a Beautiful Spirit. Roman Jaworski and his Aesthetics of Ugliness] by Radosław Okulicz-Kozaryn (2003) – reduces his life and work to the category of dandyism. Placing Jaworski in a broader context of Polish and European modernism was possible by basing the monograph on all his works: not only the best-known, and even those already extracted from archives – the correspondence, juvenilia (1903–1904), an unfinished novel Franciszek Pozór, syn Tomasza [Franciszek Pozór, the Son of Tomasz (Alcybiades) [Alkibiades]) (1914–1939) – but also a wholly forgotten journalistic work, to which Jaworski devoted his entire life, from his debut in "Ruch Katolicki" (1900) to articles published in "Czas" (1936) or "Wymiary" (1939). In addition, Jaworski is the author of a comprehensive political brochure Na Sejm. Niewygłoszona mowa na pierwszy Sejm Polski [To the Parliament. Unspoken Speech at the first Polish Parliament] (1919). When considering this rich output, Jaworski presents himself not only as a dandy but also as a creator (and co-creator) of the original project of Central European modernism. The proposition of a 1910 modernist formation by Ryszard Nycz (1977) and the concept of "modality of modernism" by Włodzimierz Bolecki (2012) constitute the starting point for the analysis. Inspirations drawn from Polish theorists are then supplemented with perspectives offered by cultural studies (enabling to include journalism in the field of literature) and those under the sign of "other modernisms": vernacular in terms of Miriam Bratu Hansen (2009) and transnational as proposed by Susan Friedman (2007). The first one challenges the divide between the high and low culture, allowing to include cabaret and cinema in the field of research on modernism and to use such categories as kitsch and camp in interpreting Jaworski's work. The transnational approach shows Jaworski as an intellectual torn between at least two identities: after Poland regained its independence, he faced the necessity of constructing a new definition of nationality on the ruins of the imperial Galician identification. The thesis structure is based on Adorno's constellation concept, transferred to Polish literary studies by Ryszard Nycz (Poetyka doświadczenia 2012). As the researcher puts it, constellation thinking rejects the systematic analysis of a given subject. Instead, it extracts from the material the categories that open another view on the chosen object. The constellation – according to Adorno – also depends on the concept of culture as a palimpsest: certain connections between objects are invisible on the surface of the text; they must be sought in an internal network of connections stretched between sometimes even the least apparent solutions. A constellation is a concept of a whole consisting of heterogeneous elements impossible to reduce to any principle or regularity (Nycz 2012). In the dissertation, the work of Roman Jaworski is placed in three constellations: that of Witkacy, Irzykowski, and Brzozowski. The first constellation is a prelude to the essential part of the thesis and – as a discussion of the relationship best elaborated by Jaworski's experts – critically presents the state of research. At the outset, the writer's earliest works are discussed to offer a better understanding of the intricacies of the volume Historie maniaków. The interpretation of the collection of short stories as an autobiografiction (Saunders 2009) is supplemented in the next chapter with an analysis of the author's relationship with Witkacy and Witold Wojtkiewicz, as well as the context of the Cracow artistic milieu at that time. Finally, the last chapter of this constellation presents a comparative analysis of 622 upadków Bunga [622 Falls of Bungo] (1911, published: 1972) by Witkacy and Jaworski's short story Amor milczący [Silent Amor]. The goal is to show the functioning of homosocial desire (Sedgwick 1985) in the literary works of both writers and their correspondence. The second constellation is divided into two parts. The first one focuses on the construction category (inspired, among others, by Irzykowski's "construction element"). The construction was important for the writer before, during, and after the war. Therefore, each chapter corresponds to the period in Jaworski's life mentioned above. The first chapter discusses the activities of the Lviv Club of Constructionists, of which the writer was a co-founder. The second chapter presents the club's fate after the war – the magazine "Krokwie," the official organ of the group, and Jaworski's works Fanfaron and The Wedding of Count of Orgaz, also in the context of Witkacy's and Leon Chwistek's formism. In the third chapter, constructionalism – so far understood in the context of art – is used to analyze Jaworski's journalistic activity. First, articles from "Dziennik Polski" (1913) are discussed regarding the complicated relationship between Polish and Galician identity. Then those from "Wiedeński Kurier Polski" (1914–1915) – written from the perspective of Poland regaining independence – are shown as a specific space for building a solid Polish identity. In Jaworski's writings, an extension of this tendency constitutes articles from "Nowe Słowo" written in Lviv (1918). Finally, an essential context for Jaworski's ideological writing is provided by his unfinished novels – Alcybiades (1914–1915, 1918) and Franciszek Pozór, syn Tomasza (1933, 1939). Both show a much more complicated reality of war and international relations, especially Polish-Ukrainian (in the first novel) and Polish-Jewish (in the second). This part ends with an analysis of the political brochure Na Sejm (1919), written by Jaworski from the perspective of regained independence in the context of the place of national minorities in the new state. The center of the second part of the Irzykowski constellation is the issue of Jaworski's avant-gardism. This part begins with a chapter discussing Jaworski's drama Hamlet wtóry (ca. 1918), which was not published in his lifetime. It exemplifies the question of continuity and breaking with the previous era, typical of the avant-garde. Jaworski drew important inspiration to understand the dynamics of continuity and rupture from German playwright Otto Ludwig (1813–1865). The importance of Ludwig in Jaworski's criticism is illustrated by his theater reviews published in "Dziennik Polski" in 1913. They constitute the material of the second chapter of this part. On the one hand, their analysis shows Jaworski's desire to save the essential values of the passing epoch and, on the other hand, a sense of the need to develop new forms that would respond to modern problems. In the last chapter, the novel Wesele hrabiego Orgaza is juxtaposed with Dobrodziej złodziei [Benefactor of Thieves] by Irzykowski (1908) and Triumwirat, a short story from Adam Ważyk's debut W burem ubraniu [In Dingy Clothes] (1930) and interpreted in the context of the category of kitsch emerging from the democratization and massification of art. At the end of this part, and at the same time end of this constellation, a particular case of the Czech translation of Wesele hrabiego Orgaza (1930), the reception of which indicated Jaworski's Surrealist inspirations, is announced. The third and final constellation returns to Historie maniaków, already analyzed in detail in the first constellation. However, this time the short story Bania doktora Lipka [Doctor Lipek's Bulb] is interpreted in terms of the category of laughter/humor proposed by Brzozowski in Legenda Młodej Polski [Legend of Young Poland]. The publication date of both works, i.e., the significant year 1910, allows them to be juxtaposed as two different responses to the same transformations in Polish literature and culture. The analysis allowed to determine that Jaworski's story is governed not only by the grotesque but also by a much broader category of laughter/humor, understood as a method of cognition or an attitude towards the world, inspired primarily by English culture. Subsequent chapters of this constellation are devoted to Jaworski's activity – mainly journalistic – in the interwar period. They thus constitute an attempt to answer who Brzozowski could be in post-war Poland. Finally, the last chapter presents Jaworski's disappointment with the direction of the development of the Sanation government. This issue preoccupied the writer during his collaboration with the socialist "Robotnik" (1933). A critical idea linking Jaworski and Brzozowski is the figure of the "new man," whom Brzozowski saw in the worker, and Jaworski in the soldier, brought up by the war and the current of thought initiated by the merging of the forces of the intelligentsia and the working class – the analysis of these concepts concludes the third constellation. Eventually, all Jaworski's projects were interrupted by a severe illness, the outbreak of the war, and the writer's death in 1944. In place of a more classical conclusion, this thesis's perspectives for further research on both Jaworski and the Polish variant of modernism are indicated.