Formy integracji rynku a konwergencja cenowa w krajach Unii Europejskiej

Proces integracji ekonomicznej niesie ze sobą przemiany na rynkach krajowych i międzynarodowych związane z usuwaniem barier handlowych, harmonizacją systemów podatkowych, wzrostem transparentności cen, a w związku z utworzeniem Unii Monetarnej, redukcję ryzyka kursowego. W procesie integracji ekonomicznej wyróżnia się strefę handlu preferencyjnego, strefę wolnego handlu, unię celną, wspólny rynek, unię gospodarczą i walutową oraz pełną integrację ekonomiczną cechująca się zharmonizowanymi politykami. Na podstawie teorii ekonomii można oczekiwać, że osiąganie kolejnych stopni integracji ekonomicznej wpływa na wyrównywanie się cen na rynku. Zróżnicowanie cen związane z różnicami w stawkach podatkowych oraz w polityce handlowej powinno zanikać w związku z harmonizacją tych obszarów na rynku Unii Europejskiej. Nacisk kładziony na redukcję regionalnych nierówności pomiędzy gospodarkami sprzyja procesowi konwergencji cenowej. Celem niniejszej rozprawy jest analiza procesu konwergencji cenowej na rynku Unii Europejskiej w obliczu różnego stopnia integracji, pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi w latach 1995-2011. W badanym okresie zaszły procesy sprzyjające integracji. Realizowano ustalenia wynikające z uchwalonego w 1992 roku Jednolitego Aktu Europejskiego, przewidującego utworzenie wspólnego rynku, funkcjonującego na podstawie swobody przepływu osób, towarów, usług i kapitału. Dążono do wyeliminowania kosztów transakcyjnych związanych z wymianą walut i redukcji wahań kursowych poprzez utworzenie Unii Walutowej. W 1999 roku Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Portugalia i Hiszpania oraz Grecja w roku 2001 przyjęły euro. Wspólna waluta pogłębiła integrację ekonomiczną, wyeliminowane zostało ryzyko kursowe, wzrosła przejrzystość cen. Efektem integracji były również działania podjęte w kierunku harmonizacji systemu podatkowego. Konwergencja cenowa jest tematem wielu publikacji o charakterze zarówno teoretycznym jak i empirycznym. Przy porównywaniu wniosków należy zwrócić uwagę, ze definicja i metody badania zjawiska nie są jednoznaczne. Z teoretycznego punktu widzenia opartego o teorię ekonomi ceny między lokalizacjami mogą być zróżnicowane między innymi w związku z restrykcjami handlowymi, kosztami transportu, wahaniami kursu walutowego, niejednolitymi stawkami podatkowymi. Na rynku Unii Europejskiej, wraz z postępującą integracją, czynniki te są ograniczane lub eliminowane. Tym bardziej analiza rynku Wspólnoty, gdzie wspomniane bariery są usuwane w wyniku procesu integracji, jest zasadna. Unia Europejska jest obszarem wolnego handlu zatem możliwości arbitrażu nie są ograniczane przez bariery handlowe. Wahania kursowe również są ograniczane przez politykę stabilizacji i wyeliminowane w krajach strefy euro. Pozostają oczywiście koszty transportu, ale jak wskazują Nigel, Allington, Kattuman i Florian (2005) nie są one jedyną determinantą zróżnicowanie cen. Przestrzenne zróżnicowanie cen wynika z przenikania się czynników makro i mikroekonomicznych takich jak pozyskanie informacji, różnice w fiskalnych regulacjach, koszty marketingu, koszty transakcyjne, różnice kulturowe, lokalne preferencje czy rozmiar rynku. Podejmując tematykę niniejszej rozprawy nie spodziewano się zatem, że proces integracji wyeliminował całkowicie zróżnicowanie cen. Na podstawie zaprezentowanej literatury teoretycznej i empirycznej oraz analizy uwarunkowań na rynku Unii Europejskiej istotnych w świetle procesu konwergencji cenowej postawiono hipotezy i pytania badawcze, które następnie zweryfikowano w oparciu o badania własne przy wykorzystaniu narzędzi ekonometrycznych. Postanowiono zweryfikować hipotezę, że na rynku Unii Europejskiej w wyniku osiągnięcia kolejnych stopni integracji zachodzi konwergencja sigma oraz beta co oznacza, że zróżnicowanie poziomu cen między gospodarkami maleje w czasie, a relacja między początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen jest ujemna. Hipoteza zerowa o braku konwergencji typu sigma została odrzucona we wszystkich badanych grupach. Pierwszą grupę stanowią wszystkie kraje członkowskie: Dania, Niemcy, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Francja, Włochy, Luxemburg, Holandia, Austria, Portugalia, Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania, Czechy, Estonia, Cypr, Łotwa, Litwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia, Słowacja, Bułgaria, Rumunia (UE-27). Kolejne grupy to UE-25, UE-15, EA-12. W przypadku beta konwergencji również odrzucono hipotezę zerową i wskazano na ujemną i statystycznie istotną relację między początkowym poziomem cen a średnią stopą wzrostu cen. Kolejny etap analizy stanowiła próba wskazania konkretnych czynników wpływających na konwergencję cenową. Przypuszczano, że kraje Unii Gospodarczej i Walutowej, które przyjęły euro powinny charakteryzować się mniejszym zróżnicowaniem cen w związku z eliminacją ryzyka kursowego (Isgut, 2004; Allington, Kattuman i Waldmann, 2005). Efekt ten nie został jednak potwierdzony. Długość współpracy w ramach struktur Unii Europejskiej również odzwierciedla stopień integracji między krajami. Im kraje dłużej realizują wspólną politykę ukierunkowaną na niwelację różnic, tym mniejszym zróżnicowaniem cenowym powinny się charakteryzować w związku z redukcją barier handlowych i ograniczeniem efektu granicy (Anderson, Smith, 2004). Zmienna obrazująca długość współpracy w ramach Unii Europejskiej okazała się być istotną determinantą konwergencji cenowej w modelu dla ogólnego indeksu CPI, oraz modelach dla dóbr handlowych reprezentowanych przez kategorie odzież i obuwie oraz nabiał. Efektem integracji jest również harmonizacja systemu podatkowego. Zatem mniejsze zróżnicowanie stawki VAT zostało uznane za oznakę wyższego stopnia integracji (Sosvilla-Rivero, Gil-Pareja, 2004; Rogers, 2002). Mniejsze zróżnicowanie systemu podatkowego powinno dodatnio oddziaływać na proces konwergencji cenowej. Hipoteza ta nie została odrzucona w przypadku modelu ogólnego oraz dla kategorii odzieży i obuwia według klasyfikacji ESA95. Szczególną wartość dodaną rozprawy stanowi uwzględnienie w analizie wpływu polityki fiskalnej na konwergencję cenową. W oparciu o wyniki dla modelu ogólnego stwierdzono, iż zróżnicowanie cen między parą krajów jest większe w przypadku zacieśnienia fiskalnego w kraju tańszym i rozluźnienia fiskalnego w kraju droższym w porównaniu z sytuacją rozluźnienia w kraju tańszym i zacieśnienia w kraju droższym. Wynik ten jest zgodny z intuicją, rozluźnienie fiskalne jest bowiem związane z presją inflacyjną. W niniejszej rozprawie postawiono hipotezę, iż tempo konwergencji zależy od formy integracji i jest szybsze dla krajów, które wstąpiły na wyższy poziom integracji i przyjęły euro. Najniższy współczynnik zbieżności half-life wynoszący niespełna rok uzyskano dla państw strefy euro (EA-12), najwyższy, przekraczający nieco 3 lata dla grupy UE-25. W oparciu o dodatkową analizę beta konwergencji z wykluczeniem niestabilnego okresu 2008-2011wskazano na nieco wyższe tempo konwergencji, a zatem niższe współczynniki zbieżności half-life we wszystkich analizowanych grupach. Natomiast analizując konwergencję warunkową typu beta uzyskano współczynnik zbieżności half-life nieprzekraczający roku we wszystkich grupach. Podsumowując, tempo konwergencji cenowej zależy od formy integracji. Państwa, które osiągnęły wyższy stopień integracji charakteryzują się wyższym tempem konwergencji cenowej. Wyniki analizy w podziale na podokresy 1995-2007 oraz 2008-2011 mogą przemawiać za nieliniowością w procesie. W związku z redukcją zróżnicowania cen w czasie szoki mogą być eliminowane wolniej, co nie wynika z utrudnień w arbitrażu, ale z relatywnie mniejszego zróżnicowania cen w porównaniu z okresem poprzednim (Cechetti, 2000). Wydaje się zatem, że w wolniejsze tempo konwergencji, a zatem wyższy współczynnik zbieżności half-life w okresie niestabilnym mogą być odzwierciedleniem owej nieliniowości. Rozważono również kwestię związaną z istnieniem poziomu naturalnego zróżnicowania cen, niezależnego od formy integracji, do którego zmierzają kraje integrujące. Punkt odniesienia do tego etapu analizy stanowi zróżnicowanie cen na rynkach wewnątrzkrajowych. Jak wskazuje literatura zróżnicowanie wewnątrzkrajowe jest mniejsze niż między krajowe (m.in. Crucini i Shintani, 2008; Parsley i Wei, 2001). Uznano, że zróżnicowanie wewnątrzkrajowe może być określone mianem naturalnego zróżnicowania cen do którego zbiegają państwa członkowskie Unii Europejskiej. Stwierdzono, że zróżnicowanie cen w państwach członkowskich Unii Europejskiej, nawet w 2011 roku, znacznie przekracza wartości regionalnego zróżnicowania cen w wybranych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Zróżnicowanie cen w krajach tak zwanej Starej Unii (UE 15) spadło w 2011 roku w porównaniu z rokiem 1995 we wszystkich analizowanych grupach produktów. Aczkolwiek odnosząc dane z roku 2011 do 2000 w dla kategorii odzież obuwie, nabiał pieczywo oaz ryby odnotowano nieznaczny wzrost współczynnika. Najniższy współczynnik zróżnicowania w 2011 roku uzyskano dla odzieży i obuwia, równy 9,76% znacznie przekracza wartości dla zróżnicowania wewnątrzkrajowego w 2000 (np. Niemcy 2,7 %). Analizując wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej łącznie we wszystkich kategoriach produktów zaobserwowano spadek zróżnicowania cen w latach 2000-2011. Obserwując pewne wyhamowanie procesu konwergencji cenowej można zastanawiać się czy jest to zjawisko przejściowe, czy być może tak zwane naturalne zróżnicowane cen dla rynku Unii Europejskiej jest większe od wartości dla poszczególnych krajów.