Von Stigmatisierung zur Massenvernichtung. Homosexuellenverfolgung im Dritten Reich in Erinnerungen der Opfer

Celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest rekonstrukcja prześladowań mężczyzn homoseksualnych w okresie Trzeciej Rzeszy począwszy od stygmatyzacji na poziomie symboliczno-kulturowym poprzez stopniową izolację, a skończywszy na fizycznej eksterminacji. Analiza obejmuje mechanizmy wytwarzania dewiacji i społecznych kategoryzacji ze wskazaniem poszczególnych etapów paniki moralnej poprzedzających bezpośrednią eksterminację. Ponadto celem pracy jest zrekonstruowanie sposobów funkcjonowania homoseksualnych mężczyzn w homofobicznym systemie. Według głównej tezy rozprawy stygmatyzacja nieheteronormatywnych mężczyzn zarówno na poziomie praktyk dyskursywnych, jak i na poziomie zinstytucjonalizowanych działań aparatu państwa, była wyrazem paniki moralnej. Według tezy pomocniczej stygmatyzacja w przestrzeni dyskursu publicznego przyczyniła się do stopniowego ukonstytuowania się intencji ludobójczej, a w konsekwencji do fizycznej eksterminacji. Praca wpisuje się w tradycję badań literatury dokumentu osobistego, wnosząc w nią integratywne podejście do metody biograficznej uzupełnione o perspektywy zorientowane socjologicznie. W części empirycznej analizie poddano materiał składający się z 4 autobiografii, 2 zbiorów tekstów autobiograficznych, 1 biografii zawierającej wspomnienia głównego bohatera, 1 zbioru akt spraw dotyczących paragrafu 175 z sądu w Berlinie. Do aparatu metodologicznego pracy włączono narzędzia wykorzystywane w badaniach literaturoznawczych, np. trójkąt autobiograficzny, pakt autobiograficzny, heterotopie, figuralność dyskursu świadectw, a także w badaniach socjologicznych, szczególnie wywodzące się z interakcjonizmu i konstruktywizmu, np. teorię etykietowania, kontroli społecznej, przemysłu kulturowego. Opisano je w teoretycznej części pracy. Interdyscyplinarną perspektywę zastosowano zarówno na etapie identyfikacji problemu badawczego, jak i do opisu i wyjaśniania badanych zjawisk. Takie podejście pozwoliło na odczytanie tekstów autobiograficznych jako zapis indywidualnego sposobu typizacji ukształtowanego na podstawie zasobu wiedzy podręcznej zgromadzonej w trakcie dotychczasowego życia, a po drugie jako udokumentowanie rzeczywistości polityczno-społecznej. Model paniki moralnej dał podstawy do przeanalizowania dyskursywnego kształtowania się postaw homofobicznych i stopniowego racjonalizawania intencji ludobójczej. Kolejne rozdziały części empirycznej przybliżają specyfikę poszczególnych faz paniki wokół homoseksualności. Usystematyzowano w nich zarówno instytucjonalne, jak i pozainstytucjonalne aspekty prześladowań, m.in. stygmatyzację i wykluczenie społeczne, zaostrzenie paragrafu kodeksu karnego penalizującego homoseksualizm, denuncjacje ze strony osób cywilnych, policyjne łapanki, kastrację, sterylizację, zaostrzony rygor w obozach koncentracyjnych, w tym izolację, pracę przymusową, kary regulaminowe i pozaregulaminowe, a także szykany i przemoc ze strony współwięźniów. Przeanalizowano hierarchię opartą na złożonej sieci władzy i współzależności, według której organizował się obozowy świat społeczny. W rozprawie wykazano, że reakcja społeczna na sztucznie wykreowane zagrożenie wykazywała symptomy paniki moralnej, takie jak nerwowość społeczna, wrogość wobec stygmatyzowanej grupy, nieproporcjonalność reprezentacji zagrożenia w dyskursie publicznym oraz podejmowanych działań prewencyjnych, liczne predykcje i diagnozy eksperckie, nieprzewidywalność trajektorii paniki, konsens co do powagi problemu i konieczności zwalczania go. Według głównych wniosków płynących z analizy materiału empirycznego prześladowania homoseksualistów miały charakter procesualny i wielowymiarowy, a bezpośrednią eksterminację poprzedzały działania na poziomie ideologicznym i biopolitycznym, które legitymizowały homofobię i przemoc oraz doprowadziły do ukonstytuowania się intencji ludobójczej skierowanej przeciwko “wrogom moralności i narodu”.

The aim of this doctoral dissertation is to reconstruct the persecution of homosexual men during the Third Reich, from stigmatisation at the symbolic and cultural level through gradual isolation to physical extermination. The analysis covers the mechanisms of creating deviation and social categorisation with the indication of the particular stages of a moral panic preceding direct extermination. Moreover, the aim of the research is to reconstruct how homosexual men functioned in a homophobic society. According to the main thesis of the dissertation, the stigmatisation of non-heteronormative men, both at the level of discursive practices and at the level of institutionalised actions of the state apparatus, was a manifestation of a moral panic. According to the supporting thesis, stigmatisation in the field of public discourse contributed to the gradual formation of the genocidal intention and, consequently, to physical extermination. The study follows the tradition of research on the literature of personal documents, introducing an integrative approach to the biographical method supplemented with sociologically oriented perspectives. In the framework of the empirical analysis, the material consisting of 4 autobiographies, 2 collections of autobiographical texts, 1 biography including testimonies of the main character and 1 collection of case files related to paragraph 175 from a court in Berlin was analysed. The methodology of the research included literary theory-related concepts, e.g. the autobiographical triangle, the autobiographical pact, heterotopias, figural realism in witness literature, as well as tools related to sociology, especially to interactionism and constructivism, e.g. labelling theory, social control and culture industry. They have been described in the theoretical part of the work. The interdisciplinary perspective was used both at the stage of identifying the research problem and for the description and explanation of the examined phenomena. This approach made it possible to read the autobiographical texts as a record of an individual typization method shaped on the basis of the knowledge accumulated on life to date, and secondly, as a documentation of the political and social reality. The moral panic model provided the basis for analysing the discursive formation of homophobic attitudes and the gradual rationalisation of genocidal intentions. The following chapters of the empirical section bring closer the specificity of the particular phases of the panic around homosexuality. They systematise both institutional and non-institutional aspects of persecution, such as stigmatisation and social exclusion, tightening up the paragraph of the criminal code penalising homosexuality, denunciation by civilians, police raids, castration, sterilisation, stricter rigour in concentration camps, including isolation, forced labour, statutory and extra-statutory punishments as well as harassment and violence by fellow prisoners. Apart from that, the hierarchy based on the complex network of power and interdependence organising the social world in camps was analysed. The research showed that the social reaction to the artificially created threat had symptoms of a moral panic, such as social nervousness, hostility towards the stigmatised group, the disproportionate representation of the threat in the public discourse as well as the preventive actions taken, numerous expert predictions and diagnoses, the unpredictability of the panic trajectory, consensus on the seriousness of the problem and the necessity to combat it. According to the main conclusions of the empirical analysis, the persecution of homosexuals was processual and multidimensional, and direct extermination was preceded by actions on the ideological and biopolitical level, which legitimised homophobia and violence, and led to the formation of a genocidal intention directed against “enemies of morality and the nation”.