Precedens a przewidywalność orzeczeń sądowych w tradycji prawa anglosaskiego

W tradycji prawa anglosaskiego instytucja wiążącego precedensu sądowego jest traktowana jako czynnik zwiększający poziom przewidywalności orzeczeń sądowych. Stanowisko to może prima facie wydawać się zaskakujące z perspektywy prawnika wykształconego w Europie kontynentalnej. W przyjętym w kontynentalnej kulturze prawnej klasycznym pozytywistycznym paradygmacie prawniczym instytucja precedensu traktowana była z rezerwą. Znamienne dla przejawianego przez kontynentalnych prawników dystansu do wiążącego precedensu sądowego jest określenie superstition du cas, które bywa wykorzystywane w literaturze francuskiej do nazwania anglosaskiej zasady stare decisis. W prawie Europy kontynentalnej nowoczesna idea ius certum utożsamiana była z projektem kodyfikacji i założeniem, że prawo powinno być tworzone przez działającego racjonalnie legislatora, który miał zapewnić jego jednolity, spójny, zupełny i wewnętrznie niesprzeczny charakter. Normy zawarte w aktach legislacyjnych miały stanowić przesłankę niezawodnych wnioskowań sylogistycznych. O ile w jurysprudencji Europy kontynentalnej akcentowany jest raczej problem prawotwórczego charakteru rozstrzygnięcia sądowego w sprawie, dla której brak precedensu – czyli w przypadku, który w prawie anglosaskim określany jest mianem case of first impression, o tyle w prawie anglosaskim dużo większy nacisk kładziony jest na fakt, że w kolejnych rozpatrywanych sprawach reguły precedensowe stanowią ograniczenie arbitralności sędziowskiej. Głównym celem rozprawy jest określenie zależności pomiędzy rozwojem sposobu pojmowania przewidywalności orzeczeń sądowych na przestrzeni dziejów prawa anglosaskiego a procesem kształtowania się w tym systemie wiążącej zasady stare decisis. W związku z tym podjęta została próba scharakteryzowania koncepcji przewidywalności orzeczeń sądowych właściwych dla najważniejszych szkół w dziejach anglosaskiej jurysprudencji oraz określenia zależności pomiędzy modelami przewidywalności orzeczeń sądowych a właściwymi dla tych nurtów koncepcjami precedensu sądowego. Podjęta została także próba identyfikacji podstawowych uwarunkowań filozoficznych, które na przestrzeni dziejów wpływały na ewolucję przyjmowanej w common law koncepcji przewidywalności orzeczeń sądowych oraz status zasady stare decisis. Przeprowadzono również analizę wpływu zmieniającej się percepcji przewidywalności orzeczeń sądowych na rozwój zasady precedensu sądowego w orzecznictwie angielskich oraz amerykańskich sądów. Przeprowadzona analiza wskazuje, że rozwój nowoczesnej koncepcji przewidywalności orzeczeń sądowych pozostawał w ścisłym związku z procesem kształtowania się zasady stare decisis. Postulat zagwarantowania pewności prawa był jednym z najważniejszych czynników, które wpłynęły na ukształtowanie się rozwiniętej anglosaskiej doktryny stare decisis. W XX w. krytyce nowoczesnej koncepcji przewidywalności orzeczeń sądowych niemal zawsze towarzyszyła krytyka zasady stare decisis. Badania wskazują zarazem, że sposób obowiązywania zasady precedensu, zarówno w wymiarze historycznym, jak i we współczesnej perspektywie porównawczej, nie jest możliwy do opisania w oparciu o proste pozytywistyczne kategorie obowiązywania oraz nieobowiązywania. Zróżnicowanie poziomu mocy wiążącej orzeczeń precedensowych w krajach anglosaskich może zostać opisane raczej w oparciu o gradację niż o podział dychotomiczny. Ze względu na specyfikę prawa precedensowego, trudno mówić o zobiektywizowanej mocy wiążącej precedensu. Poziom mocy wiążącej precedensu może zostać poddany ocenie tylko w kontekście konkretnej rozpatrywanej sprawy i zależności pomiędzy sprawą rozpatrywaną oraz sprawą precedensową – reguła sformułowana w konkretnym orzeczeniu precedensowym może posiadać różny poziom mocy wiążącej w różnych sprawach, w których może zostać zastosowana. W rozdziale I została poddana analizie rola precedensu sądowego oraz sposób rozumienia i znaczenie przewidywalności orzeczeń sądowych w poglądach przedstawicieli angielskiej jurysprudencji oraz w orzecznictwie sądowym czasów średniowiecza i wczesnej nowożytności. W rozdziale II dokonano analizy procesu kształtowania się nowoczesnej koncepcji przewidywalności orzeczeń sądowych oraz rozwoju wiążącej zasady precedensu. Zapewnienie przewidywalności orzeczeń sądowych stało się wówczas ambicją teoretyków prawa wraz z odrzuceniem arystotelesowskiego paradygmatu w metodologii nauk. W rozdziale III analizie poddane zostały sformułowane w pierwszych dekadach XX w. stanowiska przedstawicieli amerykańskiej jurysprudencji socjologicznej oraz realizmu prawniczego, którzy podjęli gruntowną krytykę nowoczesnej koncepcji przewidywalności orzeczeń sądowych. Wraz z „mitem pewności prawa” przedmiotem ich krytyki stała się instytucja wiążącego precedensu sądowego, który w common law uważany był za gwarancję przewidywalności orzeczeń sądowych.

The doctrine of binding precedent is regarded in the common law tradition as a factor which increases predictability of courts’ decisions. At first sight this statement may seem surprising from the perspective of a lawyer educated in Continental Europe. The binding precedent was treated with reserve in classical positivist legal paradigm adopted in civil law countries. French term superstition du cas, sometimes used to describe common law principle of stare decisis, significantly illustrates the distance to the binding precedent characteristic of Continental lawyers. Modern civil lawyers identified the idea of ius certum with the codification project and the assumption that law should be created by the rationally acting legislator, who assures its’ uniform, consistent, complete and internally noncontradictory character. Statutory norms were supposed to serve as premises of infallible syllogistic inferences. While civil lawyers concentrate on a lawmaking character of a court decision in previously unprecedented cases (known in common law countries as cases of first impression) the common lawyers emphasise the fact, that already existing precedential rules limit the scope of judges’ arbitrariness in subsequent cases. The main aim of the dissertation is to determine the relationship between the development of the notion of predictability of courts’ decisions and the formation process of the modern doctrine of stare decisis in the common law history. Therefore, the author attempts to characterize the concepts of predictability of courts’ decisions developed by the most important jurisprudential schools in the history of common law and to determine the relationship between these models and the concepts of judicial precedent. The study also attempts to identify the basic philosophical ideas that influenced evolution of the common law concept of predictability of courts’ decisions and the historical development of the doctrine of stare decisis. The author also analyzed the influence of changing perception of predictability of courts’ decisions on the evolution of the rule of judicial precedent in English and American courts. The study proves that the development of the modern concept of predictability of courts’ decisions was closely related to the formation process of the principle of stare decisis. The claim to ensure legal certainty was one the main factors that influenced the formation of the modern doctrine of binding precedent. Criticism of the modern idea of legal certainty in the early 20th century was always accompanied with the criticism of the doctrine stare decisis. Research also shows that the force of the rule of precedent cannot be described by positivist notions of validity and invalidity. Various levels of bindingness can be described with the use of graduation rather than dichotomous division. It is difficult to determine the objective force of a particular precedential rule. The level of bindingness can be assessed only on case by case basis. A precedential rule may have different levels of bindingness as it is applied in various cases. Chapter I analyses the role of judicial precedent and predictability of courts’ decisions in the views of English legal thinkers and in court reports from the middle ages and early modern period. Chapter II discusses the process of formation of the modern concept of predictability of courts’ decisions and the notion of binding precedent. Assurance of predictability of courts’ decisions and rejection Aristotelian paradigm in the methodology of science were among main goals of English and American legal thinkers in this period. Chapter III focuses on legal concepts developed by American sociological jurisprudes and legal realists, who in the first decades of 20th century thoroughly criticized both the „myth of legal certainty” and the doctrine of binding precedent.