Makroekonomiczne skutki przemiany edukacyjnej i demograficznej w Polsce

W ostatnim czasie coraz więcej uwagi poświęca się procesowi starzenia się społeczeństwa. Składają się na niego trwały spadek dzietności oraz wydłużająca się średnia długość życia, procesy charakterystyczne dla wielu gospodarek, w tym większości rozwiniętych. Starzenie się społeczeństwa niesie za sobą szereg konsekwencji ekonomicznych. Po pierwsze wynikający z niego wzrost wskaźnika obciążenia demograficznego wyrażającego stosunek osób w wieku nieprodukcyjnym do osób w wieku produkcyjnym wpływa niekorzystnie na równowagę finansów publicznych. Rośnie więc niepokój o stabilność systemu emerytalnego, a coraz więcej krajów decyduje się na jego reformy. Po drugie, jako że w cyklu życia zmieniają się charakterystyki gospodarstw domowych, takie jak produktywność czy skłonność do oszczędzania, zmiana struktury wiekowej populacji wpływa na poziom wielu agregatów makroekonomicznych, w tym produkcji, aktywów krajowych oraz konsumpcji. Tym samym należy oczekiwać również zmian w zadłużeniu zagranicznym oraz poziomie realnej stopy procentowej, co oddziaływać będzie na politykę monetarną. Relatywnie mniej przebadane są natomiast konsekwencje redystrybucyjne starzenia się społeczeństwa, objawiające się w zmianach w nierównościach w dochodach czy aktywach gospodarstw domowych. Problemy wynikające ze starzenia się społeczeństwa nie ominą również polskiej gospodarki. Spójnie z innymi gospodarkami rozwiniętymi prognozy demograficzne dla Polski przyjmują systematyczne wydłużanie się średniej długości życia. Ponadto w ostatnim czasie wyraźnie obniżył się wskaźnik dzietności dla naszego kraju, a obecnie znajduje się on poniżej poziomu zapewniającego zastępowalność pokoleń. W podobnym czasie co spadek dzietności nastąpił w Polsce również wzrost odsetka osób decydujących się na studia wyższe, co w dalszej kolejności skutkowało wyższym udziałem podmiotów z wykształceniem akademickim wśród osób wchodzących na rynek pracy. Jako że wykształceni cechują się wyższą średnią produktywnością, zmiana edukacyjna powinna korzystnie wpłynąć na efektywność gospodarki mierzoną produkcją na osobę i tym samym pomóc, przynajmniej w pewnym stopniu, przezwyciężyć negatywne skutki zmian demograficznych. Głównym celem pracy jest zbadanie makroekonomicznych konsekwencji zmian w dzietności i poziomie edukacji w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w nierównościach. W tym celu zdefiniowany oraz skalibrowany został model równowagi ogólnej z heterogenicznymi gospodarstwami domowymi i niekompletnymi rynkami. W tej klasie modeli można uzyskać wysoki poziom zróżnicowania gospodarstw domowych przy jednoczesnym uwzględnieniu efektów równowagi ogólnej, w tym konsekwencji dla sfery fiskalnej czy relatywnych cen. Jako że skutki starzenia się polskiego społeczeństwa nie były do tej pory analizowane w ten sposób, zaprezentowane w pracy doktorskiej badanie jest pierwszym, które pozwala zmierzyć wpływ przemiany demograficznej i edukacyjnej na nierówności w dochodach i konsumpcji polskich gospodarstw domowych. Ponadto, choć często zmiany w dzietności współwystępują ze zmianami w poziomie edukacji, bardzo rzadko w literaturze wykorzystującej modele równowagi ogólnej oba te procesy analizowane są łącznie. W niniejszej pracy ten sam model służy do badania zarówno wpływu zmian w poziomie edukacji, zmian demograficznych, jak i obu zmian łącznie, co pozwala porównać między sobą wyniki dla każdego z tych scenariuszy. Jednocześnie niezbędnym elementem takiej analizy jest zrozumienie warunków, w jakich polskie gospodarstwa domowe podejmują decyzje konsumpcyjne w cyklu życia. Z zaprezentowanego w pracy badania, opartego na danych jednostkowych z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych GUS, wynika, że zarówno średnie dochody gospodarstwa domowego, jak i ich wariancja, przestają rosnąć stosunkowo szybko w cyklu życia. Kształt empirycznego profilu wariancji wskazuje na mniejszą inercję procesu dochodowego niż w gospodarkach rozwiniętych, reprezentowanych w badaniach zazwyczaj przez Stany Zjednoczone. Ponadto przeszłe dochody w większym stopniu determinują ich bieżącą wartość w przypadku wyżej wykształconych gospodarstw domowych. W pracy zostało pokazane, że proces starzenia się społeczeństwa oraz zmiany w poziomie edukacji osób wchodzących na rynek pracy będą mieć realne konsekwencje dla polskiej gospodarki oraz sytuacji ekonomicznej pojedynczych podmiotów. Zasadniczo pozytywny efekt przemiany edukacyjnej powinien przeważyć negatywne konsekwencje spadku dzietności, nie jest on jednak na tyle silny, by zapobiec dodatkowemu spadkowi produkcji na osobę związanemu z wyższą średnią długością życia. W wyniku przemian, ze względu na wzrost składki emerytalnej, profile średniej konsumpcji osób wykształconych i niewykształconych obniżą się. Wzrosną nierówności w dochodach, natomiast spadną nierówności w aktywach.

Population aging has recently received a great deal of attention. This process, driven by a permanent decline in fertility and systematically falling mortality rates, can now be observed in a number of economies, including most of developed countries. Its economic consequences are expected to be significant. First of all, an increase in the old-age dependency ratio (the ratio of dependents to the working-age population) negatively affects public finance, raising concerns about fiscal sustainability and making pension system reforms inevitable for an increasing number of countries. Second, as individual household characteristics, such as productivity or propensity to save, vary over the life-cycle, changes in the age structure of the population affect many macroeconomic variables, including aggregate production, consumption and domestic assets. As population aging also influences the level of public debt and the real interest rate, it is important for the monetary policy decisions. Finally, demographic transition has redistributive consequences, i.e. it affects income, consumption and assets inequalities. The challenges related to population aging are very valid for the Polish economy. Similarly to other developed countries, demographic projections for Poland assume falling trends in mortality rates for the next decades. In addition, the Polish fertility rate has significantly declined and is currently well below the replacement level. The observed decrease in births was accompanied by a rising share of students among young high-school graduates, which translated into an increase in well-educated young workers. Since education is positively correlated with productivity, the educational transition should have a positive impact on output per capita and thus help mitigate negative effects of demographic change. The main objective of this study is to examine the macroeconomic consequences of lower fertility and educational change in Poland, with a particular emphasis on their distributional effects. To this end, a general equilibrium model with heterogeneous agents and incomplete financial markets was developed and calibrated. This class of models allows to study general equilibrium effects, such as adjustments in relative prices or fiscal consequences of individual decisions, in an economy populated by a large number of households in different age cohorts. So far, population aging in Poland has not been analyzed using this approach, making this study the first study to estimate the expected changes in inequality between Polish households within a general equilibrium framework. Additionally, although a decline in fertility and an increase in educational attainment often occur simultaneously, research that quantifies their macroeconomic effects is very scarce. In this study, the same model is used to examine the impact of changes in education, a decrease in the fertility rate, and the total impact of both processes, which ensures comparability of the results for each of these scenarios. For an analysis like this, it is essential to correctly model the life-cycle income and consumption patterns. This study uses household-level data from the Polish Consumer Budget Survey and obtains the following results. First, the average household income and its variance stop growing relatively early in the life cycle. Second, the shape of the empirical variance profile indicates less persistence of an individual income process in Poland compared to that observed in developed economies for which such evidence is available, which is mainly the United States. Third, past earnings affect current income more strongly in the group of more educated individuals. The model simulations show that the process of population aging and educational change that is currently occurring in Poland will have a significant impact on the Polish economy and economic situation of households. In general, the positive effect of increased productivity due to educational change should more than offset the negative consequences of falling fertility on GDP per capita. However, if one also takes into account higher average life expectancy, the net effect becomes clearly negative. As a result of all of these changes, an increase in the pension contribution rate will be needed to keep the replacement rate unchanged, which will lower consumption of both educated and less educated individuals. Demographic and educational transition will also increase income inequality, while the distribution of assets will become slightly more equal.