Polskie tłumaczenia Gianniego Rodariego w latach 1954-2014 w świetle współczesnych teorii przekładu dla dzieci

Przedmiotem niniejszej rozprawy doktorskiej są polskie przekłady utworów Gianniego Rodariego, które ukazały się w Polsce w latach 1954-2014. Analiza tych tłumaczeń została przeprowadzona metodą lingwistyczną, opiera się na porównaniu tekstu oryginalnego w języku włoskim z tekstem docelowym w języku polskim, a także, gdy tylko jest to możliwe, na porównaniu między sobą różnych tłumaczeń tego samego tekstu. Przedstawiam rozwiązania problemów translatorskich zastosowane przez polskich tłumaczy utworów Rodariego i w niektórych przypadkach porównuję je z tymi zastosowanymi w innych polskich przekładach XX-wiecznej włoskiej literatury dziecięcej. Przeanalizowane zostały fragmenty, w których pojawiają się elementy komiczne oraz partie tekstu szczególnie podatne na zabiegi puryfikacyjne, w tym te podejmujące tematykę polityczną, tematy będące tabu, szczególnie temat śmierci i te nacechowane stylistycznie: zawierające powtórzenia, zdania o nietypowej składni oraz wyrażenia kolokwialne. W ostatnim rozdziale rozprawy porównane zostały trzy przekłady opowiadań z tomu Bajki przez telefon: Zofii Ernstowej z 1967 roku, Ewy Dąbrowskiej z 1996 roku oraz Ewy Nicewicz z 2012 roku. Zestawione ze sobą zostały partie tekstu poddane zabiegom puryfikacyjnymi, partie komiczne, fragmenty rymowane oraz te zawierające elementy specyficzne dla kultury włoskiej. Celem rozprawy jest przedstawienie i porównanie rozwiązań zastosowanych w przekładach tych trudnych fragmentów, dzięki czemu możliwa jest odpowiedź na pytania badawcze: czy i jak w polskich przekładach utworów Gianniego Rodariego odzwierciedlają się obowiązujące w danym momencie normy tłumaczeniowe? Jaki jest wpływ wydawców na kształt tych tłumaczeń? Które funkcje oryginału (rozrywkowa, dydaktyczna, estetyczna) zostają najczęściej oddane w przekładach? Z przeprowadzonej analizy wynika, że o ile niektóre normy tłumaczeniowe z czasem przestają obowiązywać, to inne cały czas obowiązują w przekładzie literatury dziecięcej. Zarówno we współczesnych, jak i w dawniejszych tłumaczeniach można zauważyć dostosowywanie języka do norm polskiego języka literackiego: redukcję powtórzeń, neutralizację nietypowej składni, a także unikanie elementów kolokwialnych czy dialektalnych. Z kolei w dawniejszych przekładach, pochodzących z lat 50. i 60. w niektórych fragmentach można zauważyć swobodny stosunek do oryginału i omijanie pewnych partii tekstu lub łagodzenie ich wymowy tam, gdzie mowa jest o tematach z przyczyn ideologicznych uznawanych za „nieodpowiednie dla dzieci”. Nie zdarza się to w przekładach z XXI wieku. Przy analizie trzech polskich wydań opowiadań ze zbioru Bajki przez telefon można także zaobserwować przemiany w przekładzie elementów specyficznych kulturowo – choć we wszystkich przekładach występują rozwiązania służące ułatwieniu zrozumienia tekstu, to jednak współczesne przekłady, zwłaszcza przekład Ewy Nicewicz z 2012 roku charakteryzują się dużym stopniem egzotyzacji. Nieco inaczej wygląda kwestia przekładu poezji. Zarówno Wiersze Minkiewicza (1956), czyli przekład wybranych utworów z pierwszych dwóch tomów Rodariego, jak i Pinokio rymowany Mikołajewskiego (2002), czyli tłumaczenie rymowanej adaptacji powieści Pinokio charakteryzują się swobodnym podejściem do oryginału. Odmienne jednak są dominujące w tych tłumaczeniach funkcje tekstu – u Minkiewicza jest to, jeszcze wyraźniejsza niż w oryginale funkcja dydaktyczna, a u Mikołajewskiego – funkcja komiczna. Wśród współczesnych (po 1989) roku przekładów Rodariego zdecydowanie wyższą jakość można zaobserwować w przypadku dwóch wydawnictw: Wydawnictwa Muchomor oraz Wydawnictwa Bona. Oficyny te zalicza się (Wydawnictwo Bona tylko w niektórych opracowaniach) do wydawnictw lilipucich, które charakteryzują się między innymi dbaniem o wysoką jakość publikacji. W przypadku przekładów Rodariego współpracowały one z cenionymi tłumaczami: Jarosławem Mikołajewskim, Agnieszką Kuciak i Ewą Nicewicz. Osoby przekładające teksty Rodariego zdecydowanie starały się oddać dominujące funkcje tekstu – najczęściej jest to funkcja komiczna i posługują się w tym celu, mimo trudności przekładowych, ciekawymi rozwiązaniami.

The following doctoral dissertation focuses on Polish translations of Gianni Rodari’s works published in Poland between 1954 and 2014. The analysis of such translations has been carried out using the linguistic method and is based on the comparison between the original text in Italian and the target text in Polish and also, when possible, on the comparison of translations of the same original text. I also present different solutions adopted by Polish translators of Rodari’s work in order to solve translation problems and, in certain occasions, I compare them to other solutions adopted in other Polish translations of Italian children’s literature of the twentieth century. The fragments chosen contain comical elements as well as portions of text particularly affected by purification such as those related to political themes, taboos (e.g. the theme of death), and fragments in which style plays a major role: those which contain repetitions, sentences characterized by unusual syntax as well as colloquialisms. In the last chapter I analyze three translations of short stories from the collection Bajki przez telefon: the 1967 translation by Zofia Ernstowa, the one by Ewa Dąbrowska (1996) and the one by Ewa Nicewicz (2012). In this chapter, purificatory, comic, rhyming and culturally specific passages were compared. The purpose of this dissertation is to present and compare the solutions adopted in the translations of these difficult fragments, thanks to which it is possible to answer the following research questions: whether and how the Polish translations of Gianni Rodari’s work reflect the translation norms of the time?1How strong is the influence exerted by the publishers on the final form of the translations? Which functions of the original text (entertaining, didactic, aesthetic) are most often preserved? The analysis shows that, while certain translation norms, over time, cease to apply, other ones are always valid in children’s literature. Both contemporary and past translations show the attempt to conform the language to the norms of the Polish literary style: the reduction of repetitions, the neutralization of unusual syntax, colloquialisms and dialectalisms. In translations dating back to the 50s and 60s, certain fragments show a free approach in regards to the source text, the avoidance of some portions of text or the language softening of such parts when themes deemed, for idealogical reasons, as „not suitable for children” are dealt with. This does not happen in the translations from the 21st century. From the analysis of three Polish editions of short stories from the collection Bajki przez telefon it is possible to observe the shift in the translation of culture-specific elements – even though in all translations appear solutions aimed at making the text easier to understand, the contemporary translations, however, in 1 I am using here the concept of translational norms, introduced by Gideon Toury. Translational norms are unwritten rules that most translators in a given culture and era adhere to. particular the 2012 translation by Ewa Nicewicz, present a strong degree of exotization. The state of poetry translation appears to be slightly different. Both Wiersze by Minkiewicz (1956), that is, translations of selected work from the first two collections of Rodari, and Pinokio rymowany by Mikołajewski (2002), a translation of the rhyming adaptation of Pinocchio are characterized by a free approach to the original text. However, the dominant functions of the text in these translations are different - in Minkiewicz's case it is the didactic function, even more pronounced than in the original, while in Mikolajewski's it is the comic function. Among Rodari's contemporary (post-1989) translations, decidedly higher quality can be observed in the case of two publishing houses: Muchomor and Bona. The latter are considered (Bona only in some studies) to be lilliputian publishing houses, which are characterized, among other things, by their attention to high publication quality. In the case of Rodari's translations, they cooperated with esteemed translators Jarosław Mikołajewski, Agnieszka Kuciak and Ewa Nicewicz. Translators who worked on Rodari’s texts clearly tried to maintain the dominating functions of such texts (mostly the comical function) and, notwithstanding the presence of translation difficulties, resorted to interesting solutions to do so.