Stałe motywy metafizyczne w twórczości Mariny Cwietajewej

Różnorodne syntetyczne kulturotwórcze kierunki na przełomie XIX i XX wieków w Rosji wywarły znaczący wpływ na zbliżenie literatury i filozofii. W kontekście tych złożonych ruchów kulturowych, będących pod wpływem przemian społeczno-politycznych w Rosji, wyróżnia się głos poetki Mariny Cwietajewej (1892-1941), której twórczość przyczyniła się do znaczącej transformacji liryki rosyjskiej i wywarła na nią znaczący wpływ. Niniejsza monografia poświęcona została twórczości tej wybitnej rosyjskiej poetki Srebrnego wieku.Na metafizyczny wydźwięk utworów poetów rosyjskich w tym czasie wskazywał filozof Władimir Sołowjow, przyznając, że poezja „dotyczy głównej i trwałej części zjawisk, odcinając się od tego wszystkiego, co wiąże się z procesem, z historią”. Literatura piękna, a przede wszystkim poezja, zajmuje w ten sposób w kulturze i społeczeństwie miejsce szczególne i jest jednością sztuki oraz działalności umysłowej. Nowa jakość poezji wymaga nowego podejścia, bowiem poezja na przełomie XIX i XX w. stała się czynnikiem, wpływającym na kształtowanie świadomości i obrazu świata człowieka.Celem niniejszej monografii jest analiza podstawowych pojęć o charakterze metafizycznym, które dla Cwietajewej miały prymarne znaczenie. Na ich szczególną rolę wskazuje to, że stanowią bardzo częsty przedmiot refleksji zarówno w wierszach, jak i prozie. Można je nazwać stałymi elementami egzystencji poetki, wśród nich znajdują się tak powszechne i jednocześnie naturalne zjawiska (uniwersalia), jak chaos i kosmos, ruch i bezruch, życie i śmierć, światło i ciemność, ogień i woda itp. Można je włączyć do zbioru metafizycznych motywów sztuki, jak też nadać im etykietę tzw. stałych tematów, z których wiele ma cechy archetypowe, czyli wywodzi się z zamierzchłej przeszłości rytualno-mitologicznej. Analiza motywów powtarzających się w twórczości poetki pozwala zatem nie tylko przybliżyć spektrum odniesień metaforycznych, lecz również dotrzeć do warstwy fundamentalnych pojęć metafizycznych, tworzących podstawę jej obrazu świata. W monografii został uwzględniony cały dorobek literacki Cwietajewej z uwzględnieniem wszystkich opublikowanych utworów oraz prywatnej korespondencji i zapisów w notatnikach, co pozwoliło na dokonanie kompleksowego i syntetycznego opisu ważniejszych wektorów światopoglądowych CwietajewejMonografia złożona jest z trzech rozdziałów, opatrzona wstępem, zakończeniem, bibliografią oraz indeksem tematycznym. W rozdziale pierwszym zaprezentowany został proces kształtowania się podejścia metafizycznego w literaturze i kulturze rosyjskiej przełomu XIX i XX w. Proces literacki w Rosji na przełomie XIX i XX wieku przebiegał w ścisłym związku z filozofią religijną, stał się odbiciem głębokich refleksji o świecie, miejscu w nim człowieka, pragnieniu poznania przez niego tajemnicy innego aspektu ludzkiego bytu. Literatura rosyjska nawiązała kontakt z filozofią już w XIX wieku. W okresie modernizmu źródłem jej inspiracji stała się własną klasyką i metafizyka religijna, którą postrzegano jako dziedzinę mającą przewagę nad innymi metodami i systemami filozoficznymi. Poznanie metafizyczne traktowano nie jako zwykły proces zdobywania wiedzy do konstruowania subiektywnego modelu istniejącego już świata, lecz jako pozyskanie nowego życia, nowego świata. Metafizyka legła u podstaw światopoglądowych wielu poetów i prozaików przełomu XIX i XX wieku. Miała się wyrażać przez przeobrażanie rzeczywistości, wspomagać proces syntezy duszy, rozumu i ciała. Integralne przeżywanie zaczęło się łączyć z literaturą i sztuką, sfera metafizyczna miała być postrzegana przez uczucia. Literatura w odróżnieniu od filozofii mogła dyskutować o odwiecznych tematach poprzez obrazy, pozwalając ujawniać się przez nie Absolutowi. Prozaik czy poeta stawał się twórcą artystyczno-estetycznych wzorców odwiecznych wartości i ideałów. Poezję z kolei traktowano jako narzędzie przekazu złożonych treści, głębokich uczuć bądź metafizycznego olśnienia. Cwietajewowskie refleksje zawarte w jej pisarstwie to również próba sformułowania nowych podstaw aksjologicznych, w których to, co ziemskie, znajduje się w ścisłej korelacji z kosmosem, ze sfera transcendencji. Wiersze stawały się dla niej wyrazem intuicyjnych olśnień, natomiast w prozie przedstawiana była ich interpretacja. W ślad za Dmitrijem Światopołkiem-Mirskim można zatem stwierdzić, że twórczość Cwietajewej ma charakter metafizyczny.W rozdziale drugim składającym się z dwóch części przedstawiono sylwetkę twórczą Cwietajewej. Pierwsza część poświęcona jest elementom autobiograficznym w twórczości poetki i ma na celu przybliżenie najważniejszego mechanizmu, będącego zarazem strategią i postawą autorską. Dorobek poetki zdaniem Zbigniewa Maciejewskiego tworzy jednolitą całość, którą łączy osobliwy autobiograficzny sposób narracji. Kategoria autobiografizmu wpisuje się w ogólnoeuropejską tendencję rozwoju literatury XX wieku. Poeta liryczny to egocentryk, który wypowiada się tylko we własnym imieniu i mówi tylko o sobie. Jednak zdolność wypowiedzi artystycznej polega na umiejętności przekształcenia wypowiedzi o podłożu subiektywnym w wypowiedź o znaczeniu obiektywnym, co czyni z niej przesłanie, które zawiera przekaz tworzący nowy obraz świata. Światopogląd poetki kształtował się wtedy, gdy na gruncie rosyjskim zaczynała rodzić się twórczość kobieca. W odróżnieniu od mężczyzn kobietom pozwalano na większą swobodę w wyborze stylu, tematyki, na kreowanie własnej drogi. Dodatkowo było to warunkowane nadzieją, że kobiety zaproponują uniwersalne rozwiązania ludzkich problemów. Cwietajewa, będąc osobą subtelnie czującą współczesność, tworzyła swój system metafizyczny, kobiecą odpowiedź na pytania ogólnoludzkie. Ścisłe powiązanie życia i twórczości stało się w jej przypadku podstawą do skonstruowania ideologii opartej na zachowaniu i ochronie własnej tożsamości w różnych sytuacjach. Poetka była zatem jedną z prekursorek modernistycznego pisarstwa autobiograficznego, twórczość, postrzegała jako możliwość opowiadania o swoim życiu i czasie, jako manifestację własnego „ja” w czasie teraźniejszym. Nie przestrzegała żadnych doktryn, nie była zwolenniczką żadnych wierzeń, nie należała do żadnych ugrupowań literackich. Cwietajewa była swoim własnym modelem, pisała we własnym imieniu, deklarowała, że mówi prawdę o życiu. Przypadek Cwietajewej jest wyjątkowy ze względu na to, że konstruowaniu własnej tożsamości towarzyszyło niezwykle silna percepcja otaczającego ją świata (czasu, współczesności), którego chaos notorycznie korygował różne próby racjonalnego podporządkowania się. Zerwanie z jakąkolwiek identyfikacją („odtożsamienie”) gwarantowało oryginalność myślenia, umiejętność tworzenia znaczeń właściwych tylko jej. Cwietajewowska próba samoidentyfikacji jest bardzo specyficzna. Cielesność staje się powodem odcieleśniania, „przeprowadzania ciała do duszy”. Swoje cechy płciowe poetka negowała, niechętnie porównywała się do czymkolwiek, zrzekała się każdej formy wspólnotowości – ojczyzny, narodowości, społeczeństwa.Trzeci rozdział, stanowiący główną część niniejszej monografii, składa się z pięciu części. Rozdział ten poświęcony jest analizie powtarzających się motywów metafizycznych obecnych w twórczości poetki. Analiza motywów zawartych w literaturze rosyjskiej jest przedmiotem wieloletnich badań prowadzonych na całym świecie. W pierwszym podrozdziale zaproponowano definicje tytułowego pojęcia motyw oraz przedstawiono różne podejścia metodologiczne w zakresie badania motywów ze szczególnym uwzględnieniem badań motywów w literaturze rosyjskiej – od powstania samej idei motywu w pracach Aleksandra Wiesiełowskiego aż do współczesnych analiz prowadzonych przez szkołę w Nowosybirsku. Badaczy łączy zwłaszcza idea analizy motywu na tzw. makrotekście, który jest rozumiany jako indywidualny czy też zbiorowy obraz świata. Motyw jest nasycony semantycznie, uczestniczy w kreowaniu tematu i idei utworu. Jest elementem akcentowanym, wyodrębnionym, powtarzalnym. W liryce utożsamia się go ze słowem (mowa jest wówczas o motywach słownych). Jest wynikiem wydarzenia lirycznego, różniącego się od wydarzenia narracyjnego przede wszystkim wewnętrznym przeżywaniem, skierowanym jednocześnie do odbiorcy. Powracanie do poszczególnych motywów charakteryzuje styl autora oraz podkreśla hermetyczność jego wizji świata. Zatem prześledzenie ewolucji wybranych motywów w określonej twórczości stanowi próbę zrozumienia głównych właściwości obrazu świata twórcy, jak również podstawowych kategorii jego światopoglądu.W trzecim rozdziale zostały poddane analizie właściwe poezji Cwietajewej stałe motywy metafizyczne, nawiązujące do przestrzeni i czasu, życia i śmierci, światła i ciemności, milczenia i dźwięku oraz do Boga. Motywy te połączono w grupy, którym odpowiadają cztery podrozdziały: 3.2. Motywy nawiązujące do czasu i przestrzeni, 3.3. Motywy nawiązujące do duszy i ciała, 3.4. Motywy życia i śmierci, 3.5. Jedność sprzeczności. Ewolucję motywów w twórczości poetki cechują pewne prawidłowości. W początkowej fazie twórczości motywy były traktowane dosłownie, następnie włączały w oddziaływanie inne motywy, ulegały metaforyzacji i symbolizacji. Motywy wybrane na potrzeby tej pracy są w swojej istocie metafizyczne, ponieważ nawiązują do tego, co wykracza poza granice ludzkiego poznania. Ich szerokie zastosowanie zarówno w twórczości poetyckiej, jak i prozatorskiej, Cwietajewej świadczy o zasadniczych zmianach w literaturze rosyjskiej na przełomie XIX i XX wieku.Autorka ma nadzieję, że jej badania w przyszłości zostaną poszerzone o inne motywy, które z uwagi na ramy objętościowe pracy zostały pominięte albo nie mogły być przedstawione w sposób wyczerpujący.