Wizerunek Tatara utrwalony w kulturze w XVI i XVII wieku na przykładzie Historii żałosnej... Bartosza Paprockiego i wybranych pieśni ludowych

Tatarzy i ich najazdy stanowiły istotne zagrożenie dla Rzeczypospolitej od końca XV do schyłku XVII wieku. Ważnym celem tych ataków było zdobycie łupów, w tym ludzi, którzy stawali się jeńcami bądź niewolnikami. Z terenów Polski, Litwy i Państwa Moskiewskiego w okresie 1500-1700 mogło zostać uprowadzonych nawet dwa miliony ludzi. Skala owego zjawiska, a także strach przed najeźdźcami inspirowały powstawanie licznych tekstów pisanych o tematyce antymuzułmańskiej. Jednym z nich jest napisana przez Bartosza Paprockiego „Historia żałosna…” opisująca przebieg ataku Tatarów z roku 1575. Autor interpretuję najazd jako zasłużoną karę za grzechy całego społeczeństwa, dokonanym na bezbronnym obszarze Podola. Dzieło przyjmuję cechy manifestu politycznego. Paprocki w bezpośrednich słowach zwraca się do wpływowego wojewody rawskiego Anzelma Gostomskiego, aby ten w czasie zbliżającej się wolnej elekcji po ucieczce z kraju Henryka Walezjusza, wybrał kandydata nieprzychylnego Imperium Osmańskiemu i Chanatowi Krymskiemu. W tym celu podkreśla zbrodnie jakich podstępni muzułmanie dokonywali na moralnie dobrych chrześcijanach. Literatura szlachecka nie była odosobniona w odwoływania się do motywu okrutnego i obcego etnicznie oraz kulturowo tatarskiego najeźdźcy. Znane są liczne podania, pieśni i przysłowia ludowe, które niosą w sobie dobitny obraz muzułmańskiej bezwzględności, podstępności i barbarzyństwa. Dzieła te miały przede wszystkim spełniać rolę terapeutyczną, co osiągano np. poprzez zakłamywanie rzeczywistości i opisywanie wyimaginowanych klęsk Tatarów i ich ucieczek z dręczonych terytoriów. Chłopi tworzyli takie teksty, aby oswoić się z wizją możliwości ataku muzułmańskiego ludu, ale także aby stawiać siebie w roli strony sprawiedliwej, która ma moralną przewagę nad Tatarami. Zarówno dzieła szlacheckie jak i ludowe są do siebie bardzo podobne w swoich przedstawieniach „obcych”. Mimo różnic m. in. w wykształceniu obu grup, wykorzystują tożsame chwyty erystyczne, a obraz Tatara malowany przez obie grupy ma wiele podobieństw.

The Tatars and their raids posed a significant threat to the Polish-Lithuanian Commonwealth from the late 15th to the late 17th century. An important goal of these attacks was to obtain loot, including people who became prisoners or slaves. From the territories of Poland, Lithuania, and the Muscovite state, as many as two million people may have been abducted between 1500 and 1700. The scale of this phenomenon, as well as the fear of the invaders, inspired the creation of numerous written texts with anti-Muslim themes. One of them is the Historia żałosna... [“Pathetic History…”] written by Bartosz Paprocki, describing the course of the Tatar attack in 1575. The author interprets the invasion as a deserved punishment for the sins of the entire society, carried out on the defenseless area of Podolia. The work takes on the characteristics of a political manifesto. Paprocki directly addresses the influential Voivode, Anzelm Gostomski, urging him to choose a candidate unfavorable to the Ottoman Empire and the Crimean Khanate during the upcoming free election following Henry of Valois escape from the country. To this end, he emphasizes the crimes that the deceitful Muslims committed against morally good Christians. There are numerous folk tales, songs, and proverbs that carry a poignant image of Muslim ruthlessness, deceitfulness, and barbarism. These works were primarily meant to serve a therapeutic role, which was achieved, for example, by distorting reality and describing imaginary defeats of the Tatars and their escapes from the tormented territories. Peasants created such texts to come to terms with the vision of a possible attack by Muslim people, but also to position themselves as the righteous side with moral superiority over the Tatars. Noble literature and folk works are very similar in their representations of the foreigners. Despite differences in education between the two groups, they use identical eristic techniques, and the image of the Tatar painted by both groups has many similarities.