Loteria w Królestwie Polskim (1815-1867)

Tematem pracy jest loteria w Królestwie Polskim w okresie konstytucyjnym i autonomicznym (1815-1867). Zjawisko to nie było dotychczas przedmiotem badań historyków, a w literaturze wzmiankowane było tylko marginalnie. Loteria nie sprowadza się jedynie do zagadnienia ekonomiczno-skarbowego. Udział w grach losowych jest konsekwencją powszechnych w społeczeństwie wyobrażeń o łatwej drodze do materialnego dobrobytu, z czym nierozerwalnie łączą się także problemy natury społecznej i moralnej. Do negatywnych skutków gry na loterii należą przede wszystkim uzależnienie i zubożenie grających. Już w badanej epoce loteria budziła liczne opory wśród osób bardziej świadomych. Będąc źródłem dochodu postrzeganym jako niemoralne wywoływała polemikę. Źródła do dziejów loterii odzwierciedlają złożoność tego zagadnienia. Można je rozpatrywać w aspekcie ekonomicznym, społecznym, moralnym, a nawet towarzyskim. Celem pracy było przedstawienie loterii na tle epoki i jej problemów społecznych i politycznych. Nieuniknione były zatem liczne nawiązania do działalności dobroczynnej w Królestwie Polskim oraz ukazanie miejsca loterii na tle zmieniającej się sytuacji politycznej, w tym okresów powstań narodowych. Dla pełniejszego przedstawienia tematu w pierwszym rozdziale pracy zostały zaprezentowane początki loterii na ziemiach polskich, sięgające XVII w., poprzez schyłkowy okres I Rzeczypospolitej, czasy panowania pruskiego i Księstwo Warszawskie. W pracy została omówiona ewolucja prawodawstwa dotyczącego loterii, obowiązującego w latach 1815-1867. Najobszerniejszym zagadnieniem okazała się organizacja losowań loteryjnych. Scharakteryzowane zostały rodzaje loterii: klasyczna, liczbowa, loteria na nieruchomości. Przedstawiono także osoby zaangażowane przy tym przedsięwzięciu: urzędników Dyrekcji Loterii, dzierżawców dochodu z loterii klasycznej, kolektorów prowadzących kantory loterii. Jeden z rozdziałów poświęcony został dobroczynnym loteriom fantowym. Przedsięwzięcia te miały duże znaczenie w życiu towarzyskim i społecznym lokalnych społeczności. Nie tylko przynosiły wymierne środki na pomoc najuboższym, lecz także konsolidowały osoby z różnych sfer dla realizacji tego zamierzenia. W pracy scharakteryzowani zostali także gracze oraz skutki udziału w loteriach. Na wybranych przykładach przedstawiono zarówno pozytywne reakcje na wygraną, chęć dzielenia się z uboższymi, jak też zachowania naganne, w tym przypadki łamania prawa. Omówione zostało miejsce loterii w systemie dochodów skarbowych. Jako część dochodów niestałych, wpływy z loterii do budżetu państwa stanowiły w omawianym okresie od niespełna 0,5 do 1,5 % ogółu dochodów. W pracy podjęta została próba zdefiniowania społecznych funkcji loterii. Gra była „kupowaniem nadziei”, dawała wielu osobom jedyną szansę poprawy ich materialnego położenia. Przedstawione zostały w tym rozdziale krytyczne opinie na temat loterii (w tym stanowisko wybitnego ekonomisty Fryderyka Skarbka krytycznie oceniającego wszelkie loterie i postulującego zniesienie ich we wszystkich krajach równocześnie) oraz pozytywne, a nawet afirmatywne. Omówiono też rolę prasy codziennej w utrzymywaniu stałego zainteresowania grą. W pracy ukazane zostały różne aspekty loterii: skarbowy, ekonomiczny, społeczny. Wskazano na różnorodność form tego zjawiska oraz jego złożoności poprzez analizę wielu rodzajów loterii. Loteria była efektem połączenia zainteresowania administracji rządowej i prywatnych przedsiębiorców. Każdy z tych podmiotów dążył do maksymalizacji dochodów. Tworząc równość szans dla wszystkich grających, loteria sprzyjała demokratyzacji społeczeństwa. Dawała nadzieję na materialny awans. W pracy podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego, pomimo licznych zastrzeżeń, władze Królestwa Polskiego nie zdecydowały się na całkowitą likwidację loterii. Abstract The dissertation is devoted to a lottery held in the Kingdom of Poland during its constitutional and autonomic period (1815‒1867). The phenomenon has not been the subject of interest of historians, and in the literature on the subject it has been treated only marginally. The participation in games of chance is a consequence of popular belief that it was an easy way to get rich, which was inextricably linked to social and moral problems. The negative consequences of playing the lottery include mainly impoverishment and the risk of developing addiction. As early as in the analysed period the lottery provoked many reservations among more conscientious people. And, being a source of income regarded as immoral, gave rise to controversy. The source material to the history of lottery mirrors the complexity of the subject, which could be analysed in the economic, social, and moral context, as well as an aspect of social life. The purpose of the text is to present the lottery against the background of its contemporary period of time, with its social and political problems. It would therefore be only natural to find both many references to charity activities in the Kingdom of Poland and the presentation of the lottery place against the backdrop of changing political situation, including the periods of national uprising. To present the subject more fully, chapter one outlines the history of the lottery in the Polish lands, from its beginnings in the 17th century through the twilight times of the Polish-Lithuanian Commonwealth to the Prussian rule and the Duchy of Warsaw. The study discusses the evolution of the law concerning lotteries which was in force in 1815–1867. The most comprehensive problem turned out to be the question of organisation of lottery drawings. Different types of lottery games are characterised, such as the classic lottery, numbers game and housing lottery game; and the people involved in the enterprise are presented: officials of the Lottery Management, leaseholders of the classic lottery income, and lottery agents. One of the chapters is devoted to charity lotteries, which played an important part in social life of local communities. Not only did they produce measurable funds to help the poor but also consolidated people from different classes in order to organise the enterprise. There is also a characteristic of people playing the lottery and the effects of participating in the games. On selected examples both positive and negative reactions to winning lottery prizes are presented, the will to share with the poor, but also some blameworthy behaviours, including cases of law infringements. The place of lottery within the system of state income was discussed. As a part of non-constant income, the state budged revenue from lotteries amounted to as little as 0.5–1.5 per cent of the annual budged. The author makes also an attempt to define social functions of the lottery. It was a certain way of buying hope for a better life and for many it offered the only chance to improve their material situation. The chapter presents critical opinions on the lottery (including an opinion of the outstanding Polish economist of that time Fryderyk Skarbek who was critical of all lottery games and demanded they be abolished in all countries at the same time) as well as positive, or even affirmative ones. The role of the daily press is also discussed played in the constant maintaining of interest in the gambling. The study depicts various aspects of the lottery: financial, economic, and social ones; and through an analysis of many different types of lottery indicates the diversity of this phenomenon together with its complexity. The lottery was the result of shared interest of the government and private entrepreneurs, and all of them sought to maximize their own income. But by creating equal chances for all gamblers, the lottery promoted a democratization of the society. It offered hope for their material advancement. There is also an attempt made to answer the question why, despite many reservations, the government of the Kingdom of Poland did not decide to totally abolish the lottery.