Czystka gatunkowa. Tępienie szczurów jako praktyka kulturowa

Przedmiotem dysertacji jest dyskurs wokół programów tępienia szczurów jako przykład relacji między tym, co biologiczne i tym, co polityczne w polskim powojennym dyskursie modernizacyjnym. Głównym celem projektu jest zbadanie, jak działają polityczne mechanizmy wykluczenia i jakie strategie perswazyjne mogą one przyjmować. Rozprawa bada historyczne procesy formowania się współczesnej deratyzacji oraz jej podbudowy naukowej, a także analizuje aksjologiczne uwarunkowania procesów decyzyjnych związanych z kontrolą populacji tego gatunku. Przygląda się także temu, w jakie klisze kulturowe wpisuje się retoryka uzasadniająca eksterminację miejskich gryzoni. Istotna jest dla mnie zwłaszcza performatywna funkcja języka i obrazu, a więc to, w jaki sposób przekładają się one na tworzenie i utrwalanie określonych praktyk społecznych. Kulturowa recepcja obecności szczurów w mieście ma swoją szczególną - wykraczającą poza antropocentryzm - specyfikę. Powinna być ona rozpatrywana w perspektywie intersekcjonalnej, a więc takiej, w której negatywny status danej grupy zyskuje wzmocnienie w wyniku szeregu nakładających się na siebie naturokulturowych uwarunkowań. Wykazuję, że takie postrzeganie szczurów może stanowić istotny punkt odniesienia dla braku etycznego namysłu przy egzekwowaniu praktyk deratyzacyjnych. Problemem organizującym znaczną część pracy są bowiem przyczyny, dla których strategie ograniczające cierpienie zwierząt nie są obecne w dyskursie towarzyszącym praktykom ich zwalczania. Wychodzę z założenia, że brak refleksji etycznej we wdrażaniu praktyk deratyzacyjnych uwarunkowany jest specyficznym statusem tego gatunku we współczesnej kulturze Zachodu. Co więcej, w polskim dyskursie deratyzacyjnym szczury zostały symbolicznie wyłączone z kontekstu zarządzania przyrodą i włączone w narrację sanitarną ugruntowaną w pojęciu DDD (dezynfekcja, dezynsekcja, deratyzacja). Eliminacja szczurzych populacji staje się tym samym formą oczyszczenia danego obszaru z elementu niepożądanego, co przez podobieństwo do czystki etnicznej praktykowanej wobec społeczności ludzkich określam jako czystkę gatunkową. Prowadzone w niniejszej dysertacji badania wpisują się w zwrot biologiczny i ekologiczny w humanistyce, którego konsekwencją jest rosnące zainteresowanie badaniem kulturowych relacji człowieka ze środowiskiem, wyrażone przede wszystkim w pracach badających relacje między tym, co biologiczne a tym, co polityczne w dwudziestowiecznych strategiach modernizacyjnych, podobieństwa między strategiami wojennymi a niektórymi formami zarządzania środowiskiem oraz poddających krytycznej analizie retorykę ekologii inwazji, wskazując jej podłoże ideologiczne. Rozprawa stanowi także odpowiedź na rozwijającą się zwłaszcza w ostatnich latach debatę postulującą postrzeganie relacji międzygatunkowych w perspektywie politycznej. Chociaż przedstawiona analiza idzie w nieco innym kierunku, to umocowanie relacji między szczurami a ludźmi w polityczności pozostaje istotne dla uzasadnienia tez rozprawy. Praca ma charakter transdyscyplinarny i łączy refleksję kulturoznawczą z wiedzą przyrodniczą, szczególnie jeśli chodzi o kwestie międzygatunkowych relacji oraz specyfikę gatunkową szczurów. Wiedza ta staje się dla mnie podstawą dla formułowania pytań badawczych. Interesuje mnie zwłaszcza to, jak szczególna forma relacji między szczurami a ludźmi w mieście (transfer patogenów, konkurencja o zasoby) oraz biologiczne cechy tego gatunku (ponadprzeciętna odporność, wysoka płodność, oportunizm pokarmowy) stają się podstawą do tworzenia określonych, zazwyczaj skrajnie konfrontacyjnych narracji uzasadniających konieczność ich tępienia. Inaczej mówiąc, badam, jak fakty biologiczne - zwłaszcza z obszaru etologii szczura, miejskiej ekologii szczurów i ludzi oraz epidemiologii - są włączane w narracyjne skrypty będące podstawą symbolicznego wykluczenia tych gryzoni ze wspólnoty kręgowców. W szerszym znaczeniu badania dostarczają zatem przykładu przekładania ustaleń nauk przyrodniczych na język debaty publicznej. Jak wykazuję, jest to proces cechujący się daleko idącym wyostrzeniem i upraszczaniem faktów oraz wpisywaniem ich w określone, powszechnie zrozumiałe narracje, zazwyczaj bazujące na społecznych lękach. W pracy używam skrótowo nazwy rodzajowej szczur (Rattus) w odniesieniu do gatunku szczura wędrownego (Rattus norvegicus). W przeważającej większości szczury występujące obecnie na terenie Polski, podobnie jak w większości miast Globalnej Północy, należą bowiem do tego gatunku. Jednak jeszcze w pierwszych dekadach PRL w Polsce występował także (zwłaszcza w miastach portowych) szczur śniady (Rattus rattus), co jest istotne z uwagi na historyczny charakter niniejszego opracowania. Interesują mnie przy tym relacje między ludźmi a wolnożyjącymi szczurami zamieszkującymi polskie miasta. Szczury laboratoryjne, szczury jako zwierzęta towarzyszące oraz populacje tych zwierząt występujące poza terenami miejskimi nie są uwzględniane w niniejszej analizie. Obecność szczurów na terenach zurbanizowanych stanowi niewątpliwie problem. Niekontrolowana, gwałtownie postępująca urbanizacja, wzrost globalnej populacji naszego gatunku (wraz z towarzyszącym jej wzrostem poziomu konsumpcji), nieefektywna utylizacja odpadów oraz zmiany klimatyczne - to wszystko czynniki wspierające rozrost populacji tych ssaków. W konsekwencji międzygatunkowy konflikt coraz bardziej eskaluje. Sytuację pogarsza (z perspektywy naszego gatunku) rosnąca biologiczna i behawioralna odporność tych gryzoni na kolejne generacje rodentycydów. Jak wynika z ustaleń niniejszej pracy, wśród naukowców zajmujących się tym problemem panuje konsensus, że trucie gryzoni jest działaniem krótkoterminowym, a efektywne metody zmniejszania liczebności szczurów powinny być skoncentrowane na prewencji i ograniczaniu płodności tych zwierząt. Dlaczego zatem nie potrafimy wyjść poza logikę eksterminacji? Jak wykazuję, przynajmniej częściowo odpowiada za to mentalno-kulturowy mechanizm organizujący nasze myślenie o szczurach i naszych relacjach z nimi. Badania opierają się na założeniu, że wśród szeregu czynników kształtujących politykę tępienia szczurów za kluczowy należy uznać dyskurs tworzony przez branżę deratyzacyjną i współpracujących z nią ekspertów pest control. Stanowi on bowiem główny pas transmisyjny dla mediowania wiedzy naukowej do środków masowego przekazu, administracji publicznej i mieszkańców, wpływający na kształtowanie postaw i opinii dotyczących zarówno odczuwalnych zagrożeń związanych z obecnością tych zwierząt w mieście, jak i tego, jakie czynniki należy uwzględniać przy podejmowaniu decyzji o metodach ich kontroli. Branżowy dyskurs DDD stanowi zatem główny przedmiot moich badań. Należy przy tym mieć na względzie, że ów proces wytwarzania znaczeń funkcjonuje w określonych warunkach społeczno-kulturowych i aksjologicznych warunkujących to, które elementy skomplikowanej wiedzy na temat relacji ludzi i szczurów w mieście są uwypuklane (np. zagrożenia zdrowotne i ekonomiczne), jakie zaś - marginalizowane lub wykluczane z debaty (np. cierpienie zwierząt i etyczno-środowiskowy wymiar ich eksterminacji). Analiza polskiego dyskursu DDD pozwala zatem odpowiedzieć na pytania, jakie narracje o szczurach i akcjach ich tępienia kreuje się i wzmacnia w ramach istniejącej debaty, w jaki sposób materiały branżowe kształtują i podtrzymują stereotypowy wizerunek podmiotów posiadających negatywne konotacje kulturowe i czy znajdujemy w nich próby wypracowania pozytywnych figur „inności ”, które świadczyłyby o zmianie nastawienia do tego zwierzęcia. W szerszym znaczeniu retorykę tępienia szczurów traktuję jako przykład napięcia między tym, co biologiczne i tym, co polityczne w powojennym dyskursie modernizacyjnym. Sprzężenie mechanizmów nowoczesności - wraz z towarzyszącymi jej metaforami oczyszczania - z narracją militarystyczną bazującą na deprecjacji wroga jest dobrze rozpoznane w studiach nad ludobójstwami (zwłaszcza Holokaustem). W pracy stawiam hipotezę, że podobny mechanizm można zaobserwować w debatach związanych z zarządzaniem środowiskiem. Zwierzę posiadające niski status symboliczny zostaje w jego ramach wpisywane w narrację sanitarną i stygmatyzowane jako niebezpieczny czynnik chorobotwórczy. Zjawisko to można wpisać w szerszy mechanizm kulturowy, który Umberto Eco nazwał „wymyślaniem wrogów”, użytecznym dla konsolidacji zbiorowej tożsamości i obrony wartości ważnych dla danej grupy społecznej. Podkreślam, że celem moich badań nie jest ani deprecjacja problemów związanych z obecnością szczurów na obszarach zurbanizowanych, ani zrównywanie zwierząt z wykluczonymi grupami ludzi, ale zidentyfikowanie społeczno-kulturowych mechanizmów wspólnych dla etnicznych i politycznych czystek oraz niektórych form zarządzania środowiskiem. W celu ich identyfikacji przeprowadzam analizę strategii dyskursywnych, za pomocą których zwierzęta są włączane do narracji politycznych w kontekście konstytuowania się procesów nowoczesności. Proponuję w niej alternatywne, bo bazujące na biologiczności spojrzenie na narrację modernizacyjną w powojennej Polsce. Niniejszą pracę należy rozpatrywać z perspektywy humanistyki zaangażowanej, a więc dostarczającej narzędzi dla przeprowadzenia zmian w obszarze praktyk społecznych. Na tym poziomie celem rozprawy jest wypracowanie alternatywnych narracji dla opisywania relacji między szczurem a człowiekiem w przestrzeniach zurbanizowanych. Wskazanie takich alternatyw może jak sądzę pomóc w stworzeniu bardziej zrównoważonych metod zwalczania tych zwierząt. Rozumiem przez to metody łagodniejsze, powodujące mniej cierpienia, czyli wykazujące mniejszy negatywny wpływ na ich dobrostan, ale też cechujące się mniejszym wpływem na środowisko i większą skutecznością w długoterminowej perspektywie. Na poziomie teoretyczno-kulturoznawczym dążę natomiast do rozpoznania schematów retorycznych organizujących debatę wokół szczególnego przypadku zarządzania środowiskiem, jakim jest tępienie populacji miejskich szczurów, identyfikując zarazem punkty, w których retoryka ta odzwierciedla szersze językowe i wizualne schematy tworzenia Innego. Rozpatrywana z tej perspektywy, rozprawa może dostarczyć wiedzy dotyczącej zarówno kulturowego funkcjonowania stereotypów, jak i tego, w jaki sposób zorganizowane są dyskursywnie debaty dotyczące kontroli przyrody.