„Plęsy Anjołów” Marcina Hińczy - edycja krytyczna

Praca doktorska "Plęsy Anjołów Marcina Hińczy – edycja krytyczna" składa się z dwóch zasadniczych części: wstępu poświęconego życiu i twórczości jezuity Marcina Hińczy (1592–1668) oraz edycji krytycznej zbioru medytacji Plęsy Anjołów Jezusowi narodzonemu (1638). Ze względu na specyfikę opracowywanego utworu, będącego zbiorem czternastu pisanych prozą medytacji emblematycznych, głównymi problemami badawczymi była rola kultury wizualnej w XVII wieku, wykorzystanie książki w misyjnej działalności jezuitów oraz funkcja przewodniej metafory utworu (anielskiego tańca) w kontekście teologicznym i kulturowym. W celu zrozumienia miejsca edytowanego utworu w dawnej produkcji wydawniczej niezbędna była rekonstrukcja biografii oraz prezentacja działalności literackiej, organizacyjnej i duszpasterskiej Hińczy, a także analiza jego twórczości pod względem wydawniczym oraz tematycznym. Wstęp historyczno-literacki został z tego względu został podzielony na cztery rozdziały. Pierwszy poświęcony jest rekonstrukcji biografii jezuity, opracowanej w oparciu o dokumenty przechowywane w Rzymie w Archivum Romanum Societatis Iesu (ARSI) oraz pomniejszych archiwach (Zemský archiv v Opavě). W drugim rozdziale analizie zostało poddane graficzne wyposażenie dwóch zbiorów emblematycznych Hińczy: "Plęsów Anjołów" i "Chwały z Krzyża". Analiza kompozycji w pierwszym ze zbiorów dowiodła silnego oddziaływania szkoły Petera Paula Rubensa na jego rytownika, Egidiusa van Schoora. W przypadku drugiego dzieła nieznany z nazwiska krakowski rytownik wzorował się przede wszystkim (lecz nie jedynie) na dwóch antwerpskich zbiorach emblematycznych "Amoris divini et humani antipathia" (1629) Philippe’a de Vilers oraz "Regia via crucis" (1635) Benedykta van Haeftena. Trzeci rozdział poświęcony został analizie i interpretacji twórczości Hińczy w kontekście nurtu ilustrowanych medytacji jezuickich. Ukazano ścisłe zależności między strukturą "Ćwiczeń duchownych" Ignacego Loyoli a medytacjami Hińczy. Opisano gatunek ilustrowanych medytacji w kręgu jezuickim, którego początek wyznacza publikacja "Evangelicae historiae imagines" Jerónima Nadala (1594). Wykazano obecność w twórczości Hińczy teologicznych problemów związanych z możliwością przedstawiania Boga, które poddawane były dyskusji przez takich pisarzy reformy katolickiej tego okresu jak Roberto Bellarmino, Jerónimo Nadal czy Antonio Possevino. Rekonstrukcję kulturowego tła zamykają dwa podrozdziały ukazujące specyfikę "Plęsów Anjołów", która wyraża się w ustrukturyzowaniu medytacji w dialogiczne ekfrazy oraz w obecności performatywnych zabiegów, programujących lekturę ikonów emblematycznych jako modlitwę afektywną. Ostatni rozdział wstępu wyjaśnia nadrzędną metaforę zbioru, a mianowicie anielski taniec z nowo narodzonym Jezusem. Właściwym kontekstem dla tego zagadnienia okazały się wczesnochrześcijańskie pisma (Dionizego Areopagity, Klemensa Aleksandryjskiego, Grzegorza Wielkiego i in.) oraz apokryfy, w których taniec aniołów, Jezusa i Maryi porównywany był do kosmicznego tańca planet i gwiazd na firmamencie. Tradycja ta okazała się zakorzeniona w greckiej kosmologii oraz obecna aż do czasów Hińczy w pismach m.in. Roberta Bellarmina i Cornelisa à Lapide. Poza teologiczno-filozoficznym aspektem tańca przedstawiono jego rolę w jezuickiej działalności edukacyjnej i misyjnej. Drugą część pracy stanowi edycja "Plęsów Anjołów" uzupełniona o aparat krytyczny, w którym wykazano związki utworu z europejskim piśmiennictwem emblematycznym oraz medytacyjnym. Pracę domyka aneks, w którym zamieszczono transkrypcję 8 (spośród 47 odnalezionych) łacińskojęzycznych dokumentów z ARSI. W przeważającej części są to listy Hińczy, które dają wgląd w osobistą perspektywę jezuity.

The doctoral thesis "Marcin Hińcza’s Plęsy Anjołów – Critical Edition" consists of two principal parts: an introduction devoted to the life and work of Jesuit Marcin Hińcza (1592–1668) as well as a critical edition of the meditative emblem collection "Plęsy Anjołów Jezusowi narodzonemu" (1638). Due to the character of the commented work which is a collection of fourteen meditative emblems written in prose, the main research problems were the role of visual culture in the seventeenth century, the use of books by Jesuits in missionary work, and the function of the text’s key metaphor (the angelic dance) in a theological and cultural context. The understanding of the edited text’s place in the publishing industry of its time required a reconstruction of Hińcza’s biography and the presentation of his literary, organizational and priestly activities as well as the analysis of his works with respect to the publishing process and their main themes. Thus, the historical-literary introduction to the edition was subdivided into four chapters. In the first chapter, a reconstruction of the Jesuit’s biography is made based on documents stored in Rome at the Archivum Romanum Societatis Iesu (ARSI) as well as other, minor archives (Zemský archiv v Opavě). In the second chapter, the graphic devices used in two of Hińcza’s emblem collections, "Plęsy Anjołów" and "Chwała z Krzyża", are analyzed. The analysis of the former collection’s composition resulted in the discovery of a strong influence exerted by Peter Paul Ruben’s school on Hińcza’s engraver Egidius van Schoor. Moreover, the unidentified Cracovian engraver of the latter collection modeled his work mainly (but not exclusively) on two Antwerpian emblematic collections "Amoris divini et humani antipathia" (1629) by Phillipe de Vilers (Ludovicus van Leuven) and "Regia via crucis" (1635) by Benedictus van Haeften. The third chapter contains an analysis and interpretation of Hińcza’s works in the context of illustrated Jesuit meditations. Close relationships were found between the structure of Loyola’s "Spiritual Exercises" and Hińcza’s meditations. The genre of illustrated meditations from the Jesuit milieu is described, starting with the publication "Evangelicae historiae imagines" by Jerónimo Nadal (1594). It is demonstrated that Hińcza’s works included the same theological problems related to the possibility of depicting God which were also discussed by such writers of the Catholic Reformation of that time as Roberto Bellarmino, Jerónimo Nadal, or Antonio Possevino. The reconstruction of the cultural background is concluded in two subchapters which examine the specificity of "Plęsy Anjołów", that is the structuring of the meditations into dialogic ekphrases and the application of performative devices that programmed the reading of emblematic icons as affective prayer. The last chapter of the introduction explains the overarching metaphor of the collection, namely the dance of the angels with the newborn Christ. The appropriate context for this interpretation was provided by early Christian writings (by Dionysius the Areopagite, Clement of Alexandria, Pope Gregory I, among others) and Apocrypha, where the dance of the angels with Jesus and Mary had been compared to the cosmic dance of planets and stars in the celestial sphere. This tradition proved to have been rooted in Greek cosmology and alive until Hińcza’s times as expressed in writings by Roberto Bellarmino and Cornelis a Lapide. Besides the theological-philosophical aspect of the dance, its role in Jesuit educational and missionary activity is determined. The second part of the thesis is an edition of Plęsy Anjołów accompanied by critical annotations, where the work’s relationships with European emblematic and meditative writings are demonstrated. The work is concluded by an annex comprised of 8 (out of the 47 discovered) Latin-language documents found in ARSI (which give insight into the Jesuit’s personal perspective).