"Sprężyści". Warszawskie Towarzystwo Cyklistów w perspektywie historii kultury (1895-1905)

Rozprawa ma na celu zbadanie działalności Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów od roku 1895 r. (kiedy szczególnie intensyfikuje się jego działalność, w tym założony zostaje tygodnik „Cyklista”) do 1905 r. (kiedy to rewolucja społeczna przyniosła poważne zmiany w jego oddziaływaniu na kulturę Warszawy). Powodem podjęcia badań było dostrzeżenie, że stowarzyszenie w istocie nie było tym, czym wydawać się może na pierwszy rzut oka. WTC nie było bowiem po prostu klubem sportowym czy gimnastycznym, choć działalność w zakresie propagowania praktyk ruchowych stanowiła jego cel statutowy. Promowaniu hobbystycznej lub sportowej jazdy na rowerze towarzyszyły inne inicjatywy, w których dziś widzimy gatunki nowoczesnej kultury rozrywkowej: zabawy na wolnym powietrzu i w pomieszczeniach klubowych, pokazy akrobatyczne, wystawy prezentujące rzemiosło i popularyzujące wiedzę, koncerty i bale, zimowe ślizgawki na klubowym lodowisku itd. W hali i na wolnym powietrzu jeżdżono na rowerach safety, bi- i trycyklach, ale też na wymyślnych pojazdach, które już wtedy wydawały się dziwactwem. Zarazem powyższym aktywnościom towarzyszył poważny program: dydaktyczny (odczyty, wykłady), samoorganizacyjny (np. współpraca z Kasą Mianowskiego czy wsparcie budowy pomnika Mickiewicza) i filantropijny (skierowany do robotniczych dzielnic miasta). Jednocześnie WTC pełniło funkcję klubu dżentelmenów na wzór angielski – tworzyło płaszczyznę, na której zawierano przyjaźnie, spędzano wolny czas i ubijano interesy. Klub z czasem zyskał setki członków i stworzył wzór organizacji otwartej na kandydatów z różnych klas społecznych. Wzór wykorzystywano, zakładając podobne towarzystwa w mniejszych miastach – najpierw jako ekspozytury WTC, potem jako samodzielne organizacje. Działalność na rzecz popularyzacji roweru postrzegana była jako sprzyjanie demokratyzacji i emancypacji różnych grup społecznych (choć np. wyłączenie kobiet i Żydów z grona członków Towarzystwa pozostawało w sprzeczności z tymi postulatami). Jak widać, jednoznaczne określenie, czym było WTC nie jest możliwe. Tymczasem autorzy (nielicznych) opracowań nt. jego historii zwracają uwagę jedynie na sportowy aspekt działalności, widząc w praktykach ruchowych pierwszych cyklistów tylko „proto-dyscyplinę sportową”. Na przykładzie WTC autor chce pokazać, że po pierwsze praktyki ruchowe (Bourdieu, de Certeau) rozumiano – i doświadczano ich (Znaniecki, Bruner) – na przełomie wieków inaczej niż współcześnie i należy unikać ujęć teleologicznych – uprawianie sportu było elementem rodzącej się kultury rozrywkowej oraz jednym z licznych postulatów ruchu higienistycznego (postulaty obejmowały zalecenia lekarskie, higienę cielesną, psychiczną, ale i społeczną). Autor rozprawy nazywa ten okres pierwszymi narodzinami sportu, przez analogię do rozpoznań poczynionych na gruncie badań nad historią kina (koncepcja „podwójnych narodzin medium”, Gaudreault i Marion). Po drugie mylące jest redukowanie działalności pierwszych towarzystw (w tym też Wioślarskiego, Łyżwiarskiego) do roli prymitywnych organizacji dopiero zapowiadających „prawdziwe”, „nowoczesne” kluby i organizacje sportowe. Wczesne praktyki kultury fizycznej tworzyły po prostu odmienne instytucje, których istotę zrozumieć można jedynie dzięki przyjęciu postawy emicznej. Rozprawa ukazuje praktyki cyklistyczne w ich historyczno-kulturowej, lokalnej specyfice – stąd ograniczenie zakresu badań do wąskiego tematu i wykroju czasowego. Jej celem jest zaproponowanie nowego, szerokiego rozumienia wczesnych praktyk sportowych i uzupełnienie wiedzy o kulturze polskiej o tę słabo rozpoznaną tematykę. Partie analityczne doktoratu poprzedza rozdział metodologiczny, w którym autor referuje dotychczasowy stan badań nad sportem i postuluje nowy sposób uprawiania historii tego zjawiska. Kolejne części poświęcone są: specyfice WTC jako stowarzyszenia (Elias), relacji cielesnej z rowerem (Krajewski, Olsen) oraz cyklistycznym praktykom miejskim; postulatom higienicznym i performansom jazdy wyczynowej (Kosiński, MacAloon, McKenzie); podróży rowerowej i percepcji narzucanej przez rower (Crary, Tomasik, Urry); wreszcie – Wystawie Sportowej zorganizowanej przez klub w 1903 roku, czyli przedsięwzięciu, w którym łączyła i krzyżowała się większość wyżej wymienionych zagadnień. Taka konstrukcja służy po pierwsze zdefiniowaniu istoty praktyk i doświadczeń warszawskich cyklistów, a w dalszej kolejności zrozumieniu, jaki habitus (Bourdieu) lub typ ideogenetyczny (Brzozowski) ich definiował. Przeprowadzone badania miały charakter interdyscyplinarny i polegały na wpisaniu wczesnych dziejów sportu w panoramę zjawisk i procesów cywilizacyjnych, społecznych, ekonomicznych i technologicznych przełomu XIX i XX wieku. Interpretacja fenomenu opiera się na analizie źródeł prasowych, zapisów osobistych, fotografii, plakatów itd. W zależności od potrzeb, były one analizowane i interpretowane przy użyciu metodologii zaczerpniętej z różnych dyscyplin, np.: zapisy somatycznego doświadczenia jazdy na rowerze pomogła zrozumieć uprawiana we Francji kulturowa historia ciała (Corbin, Vigarello), stowarzyszeniowy charakter korporacji – historyczna socjologia (Elias), a praktyki podróżnicze – historia i socjologia turystyki (Bertho Lavenir, Urry, MacCannell).

The dissertation aims to examine the specificity of the functioning of the Warsaw Cyclists' Society since 1895 (when it intensified its activities, i.a. the weekly „Cyclist” was founded) to 1905 (when the social revolution brought about major changes in its impact on the culture of Warsaw). The research was undertaken after noticing that the association was in fact not what it may seem at first glance. The WTC was not merely a sports or gymnastics club, despite these activities being its statutory objective. The promotion of cycling as a hobby or a sport was accompanied by other initiatives, in which we see today modern entertainment culture: games and sports outdoors and inside the club rooms, acrobatic shows, exhibitions popularizing craft and knowledge, concerts and balls winter ice-skating at the club rink, etc. Modern bi- and tricycles, but also sophisticated vehicles that already seemed like oddities were ridden indoors and outdoors. At the same time the abovementioned activities were accompanied by a serious didactic (lectures), organizational (eg. cooperation with Józef Mianowski Fund or the support of the Mickiewicz monument construction) and community-oriented (cultural program aimed at working class neighborhoods) program. All the while the WTC served as an English-style gentlemen's club - it was a place where members struck up friendships, spent their leisure time and secured deals. The club eventually gained hundreds of members and created a model of an organization open to candidates from different social classes. The formula was used when similar associations in smaller cities were being established - first as branches of the WTC, then as an independent organization. The popularization of the bicycle was seen as favoring democratization and emancipation of various social groups (although for example the exclusion of women and Jews from among the Society members remained at odds with these postulates). As can be seen, an unambiguous definition of what the WTC was is not possible. Meanwhile, the authors of the (few) studies on its history pay attention solely to the sports aspect of the WTC’s operations, seeing in the physical practices of the first cyclists merely a "proto-sport". Using the WTC’s example, the author aims to demonstrate: first, that the early physical practices (Bourdieu, de Certeau) at the turn of the century were understood and experienced (Znaniecki, Bruner) differently and there is no need to use a teleological perspective, i.e. sports was a part of an emerging entertainment culture as well as one of the many demands of the hygienist social movement (the demands included medical recommendations as well as physical, mental and social hygiene). The author of the dissertation calls this moment „the first birth of sport”, by analogy to the research done in the field of the „New Cinema History” („the double birth of media”, Gaudreault&Marion). Second, reducing the activity of the first sports associations (including the Rowing or Ice Skating Societies) to the role of primitive organizations which only were only promising "real", "modern" sports clubs and organizations is simply erroneous. Those early practices of physical culture simply created different institutions whose essence can be understood only through the adoption of the emic attitude. The dissertation shows therefore cycling practices in their historical-cultural, local specificity - thus limiting the research to a narrow topic and time frame. The aim of the dissertation is to develop a new, broad understanding of the early sports practices, and also contribute to the supplementation of the knowledge about Polish culture by this poorly examined field. The analytical parts of the Ph.D. dissertation are preceded by a chapter devoted to methodology, in which the author reports on the previous state of studies on sports and postulates a new method of practicing the history of this phenomenon. The following parts are devoted to: the specificity of the WTC as a society (Elias), the physical and emotional relation with the bicycle (Krajewski, Olsen) and riding the bicycle within the city; hygienist postulates and professional cycling performance (Kosiński, MacAloon, McKenzie); the bicycle journey and the specific type of perception imposed by the bicycle (Crary, Tomasik, Urry); and finally – the Sports Exhibition organized by the Club in 1903, an enterprise in which most of the abovementioned issues were combined and merged. Such structure aims at, first, defining the essence of practices and experiences of Warsaw cyclists and, second, understanding what “habitus” (Bourdieu) or “ideogenetic type” (Brzozowski) defined them. The research was interdisciplinary and involved looking at the early history of sports as one of the phenomena and civilizational, social, economic and technological processes of the turn of the XIX century. The interpretation of the subject was based on a detailed analysis of press sources, personal records, photographs, posters etc. Depending on the needs, they were analyzed and interpreted using methodologies drawn from various disciplines, e.g., the records of the somatic experience of cycling will be made understood thanks to the French „cultural history of the body” (Corbin, Vigarello), the associational character of the corporation – historical sociology (Elias) and travel practices – the history and sociology of tourism (Bertho Lavenir, Urry, MacCannell).