Adnotacje rękopiśmienne i inne ślady lektury jako źródło do badań nad mentalnością epok dawnych (na przykładzie praktyk czytelniczych Andrzeja Obrembskiego SJ)

Praca doktorska „Adnotacje rękopiśmienne i inne ślady lektury jako źródło do badań nad mentalnością epok dawnych (na przykładzie praktyk czytelniczych Andrzeja Obrembskiego SJ)” została napisana w oparciu o zbiór starych druków, pochodzących z kolekcji jezuitów łomżyńskich, które od XIX wieku znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW). Kolekcja ta liczy około 800 pozycji bibliograficznych. W ponad 600 z nich występują łacińskojęzyczne zapisy jezuity Andrzeja Obrembskiego (ok. 1567-1639), który pełnił różne funkcje w kolegium łomżyńskim w latach 1613-1639. Jednym z jego obowiązków była opieka nad zbiorem bibliotecznym, związana między innymi z cenzurowaniem treści uznawanych za nieodpowiednie przez Kościół katolicki. Rozprawę rozpoczyna wielokontekstowy wstęp. Przybliżono w nim czynności związane z rejestracją i analizą proweniencji w bibliotece naukowej, które doprowadziły do wyodrębnienia starych druków z omawianymi adnotacjami, opisano też paleograficzne przeszkody, towarzyszące odczytowi zapisów. Przedstawiono perspektywy badawcze, które rysują się przed badaczami marginaliów, między innymi możliwość ukazania mentalności, czyli przekonań, postaw i poglądów pojedynczej osoby na podstawie pozostawionych przez nią tekstów paraliterackich. Wskazano pożytki z ujęcia mikrohistorycznego, które stawia w centrum opowieść o zwykłych ludziach na rzecz wielkich wydarzeń i osobowości. Szeroko omówiono stan badań nad książką adnotowaną, zwłaszcza uwzględniając najnowsze dokonania nauki anglosaskiej w tym zakresie i rozwijający się obecnie na świecie nurt socjologizujących badań adnotacji w dawnych drukach. W rozdziale pierwszym i drugim omówiono realia historyczno-kulturowe, konieczne do zrozumienia aktywności czytelniczej i bibliotecznej bohatera pracy: wczesnonowożytne modi legendi, przepisy biblioteczne obowiązujące jezuitów w XVI-XVII wieku, między innymi zalecenia zawarte w indeksach ksiąg zakazanych, a także sprawy dotyczące cenzury książek w Rzeczypospolitej. Przedstawiając specyfikę religijności przełomu wieków, skupiono się na obszarze, w którym działał i żył jezuita, czyli na Mazowszu i Prowincji Litewskiej. W rozdziale trzecim starano się możliwie precyzyjnie zrekonstruować biografię Andrzeja Obrembskiego, z wykorzystaniem źródeł znajdujących się w rzymskim Archivum Romanum Societatis Jesu. Rozdziały czwarty i piąty są poświęcone samym adnotacjom rękopiśmiennym jezuity. Zapisy podzielono na siedem dużych grup, a następnie bliżej scharakteryzowano 37 2 wybranych, reprezentatywnych woluminów, w celu ukazania najistotniejszych zagadnień, kumulujących się w adnotowanych książkach. Rozdział czwarty traktuje o sentencjach zamieszczanych w charakterze mott na początku książek. Jezuita zapisywał maksymy z różnych autorów (epigramatysta John Owen, Erazm z Rotterdamu, Horacy, Klaudian Klaudiusz, Owidiusz, Pliniusz Młodszy i inni, mniej znani twórcy), znajdując szczególne upodobanie w twórczości protestanckiego poety Johna Owena. Dalej scharakteryzowano wypełnioną marginaliami XVI-wieczną relację z podróży po Europie (Hercules Prodicius Stephanusa Pighiusa), którą Obrembski opatrzył rzeczowym indeksem najciekawszych występujących w niej tematów. Kolejną opisaną książką jest zbiór kazań jezuity Stanisława Grodzickiego, „wyproszonych” podczas pobytu Obrembskiego w kolegium poznańskim, o czym pozostawił on obszerną notatkę na górnej, czystej karcie woluminu. Książki opatrzone adnotacjami cenzorskimi zostały przedstawione w rozdziale piątym. Kilkadziesiąt tzw. prohibitów, które znajdowały się w bibliotece jezuitów łomżyńskich, zostało tam podarowanych w 1613 r. przez spadkobierców Stanisława Iłowskiego (1530- 1589), grecysty i kanonika płockiego. Ze względu na heterodoksyjną kolekcję książek, którą posiadał kanonik, jego osobie i przekonaniom religijnym poświęcono więcej miejsca. Obszerny podrozdział zajęło omówienie bibliografii Conrada Gesnera, zatytułowanej Bibliotheca Universalis, wydanej w Zurychu w 1545 r. Tom ten jest od dawna uważany za cymelium BUW: wypełniony licznymi skreśleniami, zamazaniami, wycięciami i notatkami. Pierwotnie był on przypisany w bibliotece jezuickiej do grupy książek zakazanych, jednak po „oczyszczeniach” dokonanych przez ojca Obrembskiego z treści „heretyckich”, został przywrócony do głównego zbioru. Analiza ingerencji cenzorskich przyniosła nie tylko wgląd w praktykę ekspurgacji zakonnych, ale również dała obraz, w jaki sposób twórczość i poglądy autorów cytowanych przez Gesnera były postrzegane przez mazowieckiego jezuitę. W drugim podrozdziale zanalizowano pokryty marginaliami i wypełniony ingerencjami cenzorskimi egzemplarz dzieła śląskiego uczonego, Markusa Fritsha Catalogus prodigiorum atque ostentorum (Norymberga 1563). Ten poświęcony znakom wróżebnym traktat został w niniejszym wydaniu opatrzony dodatkami o treści antykatolickiej, zapewne celowo niezapowiedzianymi na karcie tytułowej. Fragmenty te nie uszły uwadze cenzora łomżyńskiego, który bardzo dokładnie przejrzał, odpowiednio skomentował i wyselekcjonował zawartość książki. Trzecim opisywanym woluminem jest De inventoribus rerum Polidora Virgilia (Bazylea 1536). Książka ta porusza temat początków wszelkich zjawisk i rzeczy, również 3 wierzeń i instytucji religijnych. Interpretacja Virgilia w tym zakresie naruszała kanon myślenia katolickiego i została uznana za zakazaną. Andrzej Obrembski ocenzurował ją zgodnie z zaleceniami Indeksu. Ostatni rozdział rozprawy jest poświęcony materialnym aspektom zagadnienia: morfologii pisma, narzędziom, z jakich korzystał XVII-wieczny kustosz i cenzor biblioteczny oraz warunkom jego pracy. W podsumowaniu skupiono się na zagadnieniu wyjściowym, a mianowicie, czy za pośrednictwem marginaliów i innych notatek można zbudować spójny portret ich autora. Wykazano podobieństwa i różnice pomiędzy jezuitą a innymi adnotatorami, znanymi z literatury przedmiotu, których cechy charakteru były wydobywane na podstawie marginaliów. Uwzględniono przy tym trzy profile charakterologiczne Andrzeja Obrembskiego, zachowane w jezuickich tzw. katalogach drugich, a w których przełożeni cyklicznie oceniali predyspozycje członków Towarzystwa do pełnionych przez nich funkcji. Aby wyjaśnić, w jaki sposób pojezuickie, łomżyńskie druki znalazły się w BUW, w postscriptum przedstawiono ich losy od XVII wieku oraz możliwe scenariusze przemieszczenia książek do Warszawy. Na trzy aneksy składa się spis starych druków z adnotacjami Andrzeja Obrembskiego, które stały się podstawą źródłową pracy, wykaz przepisów i rozporządzeń dotyczących bibliotek i czytelnictwa, które obowiązywały w Towarzystwie Jezusowym w pierwszej połowie XVII wieku oraz pomoc paleograficzna ułatwiająca identyfikację i odczyt pisma jezuity.