Dyskurs wojny jako dyskurs pomocy

Przedmiotem pracy jest analiza dyskursu, w którym pomoc stanowi metaforę pojęciową wojny. Dyskurs rozumiany jest tu jako zjawisko posiadające aspekty językowe i pozajęzykowe, jako struktura i proces, w trakcie którego tworzone, komunikowane i reprodukowane są idee. Analiza dyskursu skupia się na wymiarze semantycznym, nie abstrahując od rzeczywistości materialnej i historycznej, do której analizowany dyskurs się odnosi. Metafora pojęciowa, w teorii Georga Lakoffa i Marka Johnsona nie jest zjawiskiem językowym lub zabiegiem literackim, a procesem poznawczym, narzędziem rozumienia rzeczywistości i nadawania znaczeń. Może mieć rozbudowaną strukturę obejmującą różne poziomy znaczeń i różne ich językowe reprezentacje. Podstawową metaforą dla dyskursu politycznego jest metafora instytucja polityczna to osoba. Analizowany dyskurs wojny-pomocy jest osadzony w aktualnym kontekście geopolitycznym i ideologicznym, ale można – i należy – go traktować jako proces historyczny. Jego źródeł autor doszukuje się zarówno w klasycznych, filozoficznych rozważaniach na temat wojny sprawiedliwej, jak i w rozwoju koncepcji praw człowieka oraz załamaniu się kolonializmu i „pojawieniu się” Trzeciego Świata. Autor umieszcza na przełomie lat 80. i 90. dwudziestego wieku cezurę sygnalizującą nową jakość dyskursu, jako elementu określonych procesów w konkretnej sytuacji międzynarodowej. Zasadnicze zmiany na geopolitycznej mapie świata oraz dramatyczne wydarzenia pierwszej połowy lat 90-tych ubiegłego wieku na Bałkanach i w Afryce stanowią niejako początkową fazę tworzenia się nowej, globalnej rzeczywistości politycznej oraz jej dyskursywnej reprezentacji. Konflikty zbrojne zaczęły być wówczas ramowane jako złożone kryzysy humanitarne. Dyskurs wojny-pomocy jest fenomenem zachodnim: nie tyle jako element i kontynuacja zachodniej tradycji intelektualnej, co semantyczna warstwa zachodniego militarnego zaangażowania w innych częściach świata po zakończeniu zimnej wojny. Jest reprezentacją politycznych i społecznych procesów dokonujących się na Zachodzie. Szczególna uwaga poświęcona jest w pracy roli Bałkanów, jako retorycznego instrumentu konstruowania narracji konfliktów w Trzecim Świecie. Metaforyczne Bałkany przedstawiają modelową strukturę znaczeń konstruującą zachodnią wizję (nie)porządku międzynarodowego oraz sposobów jego naprawy. Pomoc jako metafora i metonimia wojny w coraz większym stopniu wyznacza ramy interpretacyjne organizujące społeczne wyobrażenia dotyczące współczesnych konfliktów zbrojnych. Zachodnie wojsko portretowane jest jako instytucja niosąca pomoc a wojna jako akt miłosierdzia, ratunek i ocalenie. Żołnierze częściej przedstawiani są jako ofiary wojny – inwalidzi lub pacjenci Kliniki Strasu Bojowego, niż jako bohaterowie walk, a gdy już walczą to mimo, iż są na misji w obcym kraju, zwykle „chronią”, „bronią” lub „wspierają”. Autor określa to jako proces demilitaryzacji, a nawet humanitaryzacji zachodniego dyskursu wojny. Od lat 90. dwudziestego wieku, wraz z rozrostem i profesjonalizacją przemysłu pomocowego, obserwujemy proces militaryzacji pomocy humanitarnej i rozwojowej; zarówno gdy chodzi o erozję neutralnego statusu podmiotów pomocowych, jak i wewnątrzsektorowy dyskurs. Pomoc znalazła się w domenie bezpieczeństwa, stała się instrumentem i elementem strategii wojennych, ale tego typu polityczno-pomocowy paradygmat budzi wątpliwości i dylematy wewnątrz sektora pomocowego, który stał się de facto partnerem i uczestnikiem wątpliwych czasem, z humanitarnego punktu widzenia działań. Stąd metafora przestrzeni humanitarnej odnosząca się zarówno do fizycznego środowiska działalności pomocowej, jak i możliwości działania zgodnie z podstawowymi zasadami humanitaryzmu (w tym neutralności). Przestrzeń wyznacza granice bezpieczeństwa oraz swobody i niezależności działania, możliwości bycia ‘trzecią’ – niezaangażowana w konflikt stroną.

The subject of the work is an analysis of discourse, in which aid is a conceptual metaphor of war. Discourse is understood here as a phenomenon with linguistic and non-linguistic aspects, as a structure and process, during which ideas are created, communicated and reproduced. Discourse analysis focuses on the semantic dimension, but takes into consideration the social and historical reality to which the analyzed discourse refers. According to the theory of Georg Lakoff and Mark Johnson metaphor is not a linguistic phenomenon or literary procedure but a cognitive process, a tool for understanding reality and giving meaning. The metaphor may have an extensive structure including different levels of meaning and their different linguistic representations. The basic metaphor for political discourse is a political institution is a person. The analyzed war-aid discourse is set in the current geopolitical and ideological context, but is treated as a historical process. The author seeks its sources in classical, philosophical theory of just war, the development of the concept of human rights, the collapse of colonialism and the “emergence” of the Third World. At the turn of the 1980s and 1990s, the author places a caesura signaling a new quality of discourse as part of specific processes in a particular international situation. The fundamental changes to the geopolitical map of the world and the dramatic events of the first half of the 1990s in the Balkans and Africa constitute the initial phase of the creation of a new, global political reality and its discursive representation. Armed conflicts began to be framed as complex humanitarian crises. The war-aid discourse is a Western phenomenon: not so much as an element and continuation of Western intellectual tradition, but as a semantic layer of Western military involvement in other parts of the world after the end of the Cold War. It is a representation of social and political processes taking place in the West. Particular attention in the work is paid to the role of the Balkans as a rhetorical instrument for constructing the narrative of conflicts in the Third World. The metaphorical Balkans present a model structure of meanings constructing a western vision of the international (dis)order and ways to repair it. Aid, as a metaphor and metonymy of war, increasingly sets the interpretative framework organizing social perceptions of contemporary armed conflicts. The western military is portrayed as an institution providing aid, and the war as an act of mercy, rescue and salvation. Soldiers are more often depicted as victims of war - invalids or patients of the Combat Stress Clinic, than as combat heroes; and when they fight, even though they are on a mission in a foreign country, they usually protect, defend or support. The author calls it process of demilitarization and humanitarization of the Western discourse of war. Since the 1990s as the aid industry has expanded and professionalized, one can observe the process of the militarization of humanitarian and development aid. One of the consequences of it is erosion of the neutral status of humanitarian actors. Aid has found itself in the domain of security, it became an instrument and element of war strategies. This type of political aid paradigm raises doubts and dilemmas within the humanitarian community, which has become de facto partner and participant in sometimes questionable, from a humanitarian point of view, operations. Hence the metaphor of humanitarian space in professional discourse related to both, the physical environment of aid work and the possibility of acting in accordance with the basic principles of humanitarianism (including neutrality). Humanitarian space sets the limits of security and independence of action, the possibility of being a “third”, not involved in the conflict, party.