Zum Problem der deutschen Schuld. Eine literarische Auseinandersetzung mit der NS-Vergangenheit im Roman Der Vorleser von Bernhard Schlink

Tematem niniejszej pracy jest literackie opracowanie winy i pytania o odpowiedzialność w kontekście nazistowskiej przeszłości, analizowane na przykładzie powieści „Lektor” autorstwa Bernharda Schlinka. Celem pracy jest zbadanie różnych wymiarów winy indywidualnej, zbiorowej, moralnej i metafizycznej przedstawionych w powieści oraz umieszczenie ich w szerszym kontekście niemieckiej literatury powojennej i rozliczeń z przeszłością. Praca rozpoczyna się od wprowadzenia w historyczne i społeczne tło okresu nazizmu oraz debat o niemieckiej winie, które miały miejsce po zakończeniu II wojny światowej. Wyjaśniono, w jaki sposób kwestia winy była podejmowana w literaturze powojennej, szczególnie w tzw. literaturrze zgliszcz (Trümmerliteratur). Następnie przedstawiono koncepcję czterech rodzajów winy Karla Jaspersa, która stanowi teoretyczne ramy dla analizy powieści Schlinka. W pierwszym rozdziale pracy została szczegółowo opisana fabuła powieści oraz przeanalizowana relacja między głównymi bohaterami, Michaelem Bergiem i Hanną Schmitz ze szczególnym uwzględnieniem kwestii winy protagonistki. Drugi rozdział koncentruje się na literackim przedstawieniu analfabetyzmu Hanny jako metafory moralnego upadku i niezdolności do przyjęcia odpowiedzialności. Omówiono ambiwalencję postaci Hanny oraz jej uwikłanie w zbrodnie nazistowskie, jak również moralny konflikt Michaela, który odzwierciedla napięcie między winą osobistą a zbiorową. W trzecim rozdziale został podjęty temat rozliczeń z przeszłością w pokoleniu powojennym. Praca analizuje, w jaki sposób Schlink przedstawia dialog międzypokoleniowy dotyczący winy i odpowiedzialności oraz jaką rolę odgrywa w tym procesie prawnicze i moralne rozliczenie z okresem nazizmu. Pracę konkluduje stwierdzenie, że „Lektor” to wielowymiarowa literacka refleksja nad winą i odpowiedzialnością, obejmująca zarówno aspekty indywidualne, jak i zbiorowe, z której wynika, że rozliczenie się z przeszłością to proces ciągły, wymagający zmierzenia się z własną historią i tożsamością.

The topic of this thesis is the literary exploration of guilt and the question of responsibility in the context of the National Socialist past, analyzed through the example of Bernhard Schlink's novel „The Reader”. The aim of this study is to examine the various dimensions of guilt individual, collective, moral, and metaphysical depicted in the novel and to place them within the broader context of German post-war literature and the confrontation with the past. The thesis begins with an introduction to the historical and social background of the Nazi era, as well as the debates on German guilt that emerged after the end of World War II. It explains how the theme of guilt was addressed in post-war literature, particularly in the so-called rubble literature. Following this, Karl Jaspers' concept of the four types of guilt is presented, serving as the theoretical framework for analyzing Schlink's novel. In the first chapter, the plot of the novel is described in detail, and the relationship between the main characters, Michael Berg and Hanna Schmitz, is analyzed, with particular focus on the question of guilt concerning the protagonist. The second chapter concentrates on the literary portrayal of Hanna's illiteracy as a metaphor for moral decay and the inability to take responsibility. The ambivalence of Hanna's character and her involvement in National Socialist crimes are discussed, along with Michael's moral conflict, which reflects the tension between personal and collective guilt. The third chapter addresses the theme of confronting the past in the post-war generation. The thesis analyzes how Schlink portrays the intergenerational dialogue about guilt and responsibility and examines the role of legal and moral reckoning with the Nazi era in this process. The thesis concludes by stating that „The Reader” is a multifaceted literary reflection on guilt and responsibility, encompassing both individual and collective aspects. It demonstrates that the confrontation with the past is an ongoing process requiring engagement with one's own history and identity.

Das Thema der vorliegenden Arbeit ist die literarische Auseinandersetzung mit Schuld und der Frage nach Verantwortung im Kontext der nationalsozialistischen Vergangenheit, analysiert am Beispiel des Romans „Der Vorleser” von Bernhard Schlink. Ziel der Arbeit ist es, die verschiedenen Dimensionen der Schuld individuelle, kollektive, moralische und metaphysische zu untersuchen, die im Roman dargestellt werden, und sie in einen breiteren Kontext der deutschen Nachkriegsliteratur und der Auseinandersetzung mit der Vergangenheit einzuordnen. Die Arbeit beginnt mit einer Einführung in den historischen und sozialen Hintergrund der NS-Zeit sowie der Debatten über die deutsche Schuld, die nach dem Ende des Zweiten Weltkriegs stattfanden. Es wird erläutert, wie das Thema Schuld in der Nachkriegsliteratur, insbesondere in der sogenannten Trümmerliteratur, behandelt wurde. Anschließend wird das Konzept der vier Schuldtypen von Karl Jaspers vorgestellt, das den theoretischen Rahmen für die Analyse von Schlinks Roman bildet. Im ersten Kapitel wird die Handlung des Romans detailliert beschrieben und die Beziehung zwischen den Hauptfiguren, Michael Berg und Hanna Schmitz, analysiert, mit besonderem Augenmerk auf die Schuldfrage im Falle der Protagonistin. Im zweiten Kapitel liegt der Schwerpunkt auf der literarischen Darstellung von Hannas Analphabetismus als Metapher für moralischen Verfall und die Unfähigkeit, Verantwortung zu übernehmen. Die Ambivalenz der Figur Hanna und ihre Verstrickung in die nationalsozialistischen Verbrechen werden erörtert, ebenso wie Michaels moralischer Konflikt, der die Spannung zwischen persönlicher und kollektiver Schuld widerspiegelt. Im dritten Kapitel wird das Thema der Auseinandersetzung mit der Vergangenheit in der Nachkriegsgeneration behandelt. Die Arbeit analysiert, wie Schlink den intergenerationellen Dialog über Schuld und Verantwortung darstellt und welche Rolle die juristische und moralische Aufarbeitung der NS-Zeit in diesem Prozess spielt. Die Arbeit schließt mit der Feststellung, dass „Der Vorleser” eine vielschichtige literarische Reflexion über Schuld und Verantwortung ist, die sowohl individuelle als auch kollektive Aspekte umfasst. Sie zeigt, dass die Auseinandersetzung mit der Vergangenheit ein fortlaufender Prozess ist, der eine Auseinandersetzung mit der eigenen Geschichte und Identität erfordert.