Ambivalences sexuelles dans la littérature narrative de la France médiévale

Rozprawa doktorska pt. „Ambiwalencje płci w literaturze narracyjnej francuskiego średniowiecza” obejmuje szeroki korpus francuskich tekstów średniowiecznych, w których pojawia się figura postaci przebranej za płeć przeciwną, co wywołuje zamęt w języku, kodach społecznych, strukturze władzy i normach seksualnych. Niejednoznaczny status takiej postaci niesie więc za sobą kolejne ambiwalencje. Odwrócenie płci rzadko jest tylko niewinną maskaradą. Może być karnawałowym wentylem bezpieczeństwa, może też być wyrazem fantazji o transgresji. Korpus badanych dzieł obejmuje żywoty świętych i mirakle, eposy rycerskie i powieści, a także krótkie formy narracyjne, głównie z XIII i XIV wieku. Metodologiczną podstawą są gender studies i teoria queer. Skonfrontowanie postmodernistycznych teorii badawczych z literaturą średniowieczną wydaje się owocne i uprawnione. Wiele binarnych opozycji konstytutywnych dla kultury Europy Zachodniej (natura-kultura, wewnętrzne-zewnętrzne, prywatne-publiczne itd.) kształtowało się w epokach dawnych. Postać cross-dressera jest na styku właśnie takich opozycji, a w dodatku pozwala zdekonstruować inne: kobieta-mężczyzna, homoseksualizm-heteroseksualizm. Wymykając się definicji, pokazuje hierarchiczność członów tych opozycji, jak i impas wynikający z binarności. W pierwszym rozdziale zarysowano sposób postrzegania płci w średniowieczu. Następnie, wychodząc od analizy elementów składających się na przemianę bohaterów (strój, fryzura, imię itd.) oraz stopni ich przemiany (od przebrania do metamorfozy), badane są relacje między tym, co na zewnątrz i tym, co ukryte: ciało ubrane jest znakiem do odczytania. Gest odsłaniania ciała jest teatralizowany w wielu tekstach, jednak odkryta nagość ukryta pod pozorami może nie być „nagą prawdą”. Czasem okazuje się, że to ten zewnętrzny znak, jakim jest „przebranie”, był wyrazem czyjejś tożsamości. Drugi rozdział porusza kwestie pożądania i seksualności. Przebrane kobiety często budzą pożądanie innych kobiet z powodu androginicznego wyglądu. One same jednak pozostają w większości poza seksualnością lub ponad nią: jedne dlatego, że nie mogą odnaleźć dla siebie roli w modelu heteroseksualnym, inne dlatego, że wybierają drogę doskonalenia duchowego i są wolne od cielesności. U mężczyzn epizod przebrania często wiąże się z aktywnością seksualną, która potwierdza nie tylko ich męskość i heteroseksualność, ale też stosunek władzy między płciami. Trzeci rozdział omawia relacje między władzą, przestrzenią a pełnioną rolą społeczną. Kobiety przebrane za mężczyzn zyskują dostęp do przestrzeni otwartej, publicznie słyszalnego głosu i ról społecznych (żonglera, rycerza, piekarza, mnicha). Jednak ten wachlarz nowych możliwości jest ograniczony w czasie: ostatecznie uzurpacja zostaje skorygowana. Wyłącznie w sferze sacrum przebrane święte do końca mogą pozostać przy swojej „męskiej roli” i są trwale uwolnione od społecznego obowiązku zostania żoną i matką. W czwartym rozdziale badane są strategie językowe i narracyjne stosowane w omawianych dziełach, związane z pojawieniem się niejednoznacznych postaci. W przypadku postaci przebranych lub transpłciowych, autor mierzy się z ograniczeniami języka i staje przed pytaniami: jakiego rodzaju gramatycznego użyć, jak nazwać Innego i jak Inny może nazwać siebie. Piąty i ostatni rozdział otwiera szerszą perspektywę kulturową. Mimo normatywnych zakończeń, część omawianych utworów ma silny potencjał subwersywny. Niejednokrotnie właśnie na etapie zachwiania norm dzieje się najwięcej, a odbiorca mierzy się z „tekstem rozkoszy” (w rozumieniu Barthesa). Rozprawę zamyka wstępna analiza zmian, jakim podlegały poszczególne motywy w późniejszych adaptacjach tekstów z badanego korpusu, od XV do XXI w., często polegających na załagodzeniu transgresji i ujednoznacznieniu postaci. Współczesne teksty w większości nie zostały do tej pory krytycznie omówione w zestawieniu ze średniowiecznymi źródłami i jest to punkt wyjścia do dalszych badań.

The doctoral thesis "Sexual Ambivalences in Medieval French Literature" includes a wide corpus of French medieval texts, in which appears a character dressed as the opposite gender, which causes confusion in language, social codes, structure of power and sexual norms. The ambiguous status of this figure brings subsequent ambivalences. Gender reversal is rarely only an innocent masquerade. It could serve as a carnival safety valve or be an expression of fantasy about transgression. Our corpus of narratives includes the lives of saints and miracles, epic poems and romances, as well as short narrative forms, mainly from the 13th and 14th century. Gender studies and queer theory constitute our methodological fundament. Confronting postmodern theories with medieval literature seems fruitful and legitimate. Many binary oppositions constitutive for Western European culture (nature-culture, private-public, etc.) have been shaped in ancient times. The cross-dresser is at the interface of such oppositions, and in addition, he allows us to deconstruct others: woman-man, homosexuality-heterosexuality. By escaping all definition, it shows the hierarchy in these oppositions, as well as an impasse resulting from their binariness. In the first chapter, we try to outline the perception of sex and gender in the Middle Ages. Then, starting from the analysis of elements that make up the heroes’ transformation (clothing, hair, name, etc.) and its degree (from cross-dressing to metamorphosis), we will concentrate on the relationship between what is visible and what is hidden: the dressed body is a sign to be read. In many texts, the gesture of revealing the body is theatralized, but nudity hidden under appearance may not be a "naked truth". On the contrary, sometimes it turns out that this external sign, which is a "disguise", is an expression of one's identity. The second chapter raises the issues of desire and sexuality. Female cross-dressers often arouse desire of other women precisely because of their androgynous appearance. However, they remain mostly beyond or above sexuality: ones because they cannot find a role in the heterosexual model, others because they choose the path of spiritual growth and they are free of corporeality. Male cross-dressing episode is closely related to sexual activity, which confirms not only cross-dresser’s masculinity and heterosexuality, but also relations of power between sexes. The third chapter discusses the relationship between power, space and social roles. Cross-dressed women gain access to open space, publicly heard voice and many social roles (juggler, knight, baker, monk). However, this range of new possibilities is limited in time: ultimately women’s usurpation is corrected. Only in the sacred sphere, the cross-dressed saints can keep their "male role" until the end and are permanently freed from the social duty to become wife and mother. The fourth chapter is concentrated on language and narrative strategies related to the appearance of ambiguous characters. In the case of cross-dressed or transgender characters, the author confronts the limitations of the language and faces the questions: which grammatical gender to use, how to name the Other and how could the latter call himself? The fifth chapter goes out to a broader cultural perspective. Despite normative endings, some of narratives from our corpus have a strong subversive potential. Oftentimes, the stage of instability of norms tends to be the most rich in meaning and the reader confronts a “text of bliss” in the Barthes’ sense. The thesis ends with an initial study of different motifs’ modifications in the posterior rewritings from the 15th to the 21st century, which often consist in attenuation of transgression and making the characters unambiguous. The majority of modern narratives have not yet been the subject of critical studies that would compare them to their medieval sources; it is a starting point for further research.