Sądowa zmiana płci

W Europie powstają dziś regulacje prawne umożliwiające dokonywanie zmiany tzw. płci metrykalnej osobom, które nie identyfikują się z płcią przypisaną im przy urodzeniu. Zjawisko polegające na trwałej rozbieżności pomiędzy poczuciem psychicznym płci a morfologiczno-biologiczną budową ciała oraz płcią metrykalną, które są odczuwane jako obce i należące do płci odmiennej, określa się w medycynie transseksualizmem. W Polsce, mimo utrwalonej praktyki orzeczniczej, gros problemów dotyczących sytuacji prawnej osób transseksualnych nie zostało jednoznacznie rozstrzygniętych – nie ustalono dotąd jednolitych przesłanek, których spełnienie powinno warunkować możliwość zmiany płci metrykalnej, wątpliwości budzi zależność czasowa pomiędzy zmianą płci prawnej a operacją chirurgicznej zmiany płci, nie ma również jasnej koncepcji jurydycznej co do skutków zmiany płci prawnej dla małżeństwa i rodzicielstwa osoby transseksualnej. Celem pracy stało się rozważenie powyższych problemów. W rozprawie postawiono tezę, że polska praktyka, która podstawą dokonywania zmiany płci metrykalnej czyni wyrok ustalający płeć wydany w postępowaniu spornym, wszczętym na podstawie art. 189 k.p.c., nie jest poprawna pod względem jurydycznym. Po pierwsze, zakłada ona, że płeć człowieka ma charakter podzielny w czasie i w konsekwencji nakazuje zaakceptować tezę o podzielności praw stanu, które to zapatrywanie jest od lat jednoznacznie odrzucane w doktrynie i orzecznictwie. Po drugie, przedmiotem ochrony w procesie o ustalenie czyni samo tylko poczucie przynależności do danej płci, mające charakter subiektywny i w konsekwencji niezasługujące na ochronę właściwą dobrom osobistym. Po trzecie, nie pozwala na jednoznaczne przypisanie legitymacji biernej jakiemukolwiek podmiotowi. I w końcu po czwarte, prowadzi do wydania w procesie o ustalenie wyroku konstytutywnego, tworzącego nowe prawo od momentu jego uprawomocnienia się, tj. działającego ze skutkiem ex nunc. Najistotniejszym jednak zastrzeżeniem, które podniesiono w pracy wobec stosowanej obecnie procedury zmiany płci prawnej transseksualisty jest fakt, iż przy jej formułowaniu nie uczyniono punktem wyjścia zagadnienia o charakterze materialnoprawnym. Próba „konstruowania” właściwej drogi prawnej dla przypadków zmiany płci metrykalnej ma zaś charakter wtórny względem określenia tego, jakie kryterium (determinantę) płci człowieka będziemy uważać za treść płci prawnej. W rozprawie, powołując się na wyniki najnowszych badań nad etiologią transseksualizmu, postawiono tezę, że to poczucie przynależności do danej płci – postrzegane dotąd w literaturze błędnie jako podlegające swobodnej decyzji jednostki – pozwala bez zagrożenia dla interesu publicznego wypełnić treść pojęcia płci metrykalnej. Płeć psychiczna człowieka zdrowego charakteryzuje się trzema cechami możliwymi do wyodrębnienia, zweryfikowania i opisania. Po pierwsze, jest ona trwała, tj. nie ulega czasowym zmianom. Po drugie, dotyczy każdej sfery życia człowieka, co oznacza, że człowiek identyfikujący się z daną płcią jest mężczyzną (kobietą) w każdej dziedzinie swojego życia (osobistej, seksualnej, rodzinnej, społecznej). Wreszcie po trzecie, poczucie przynależności do danej płci ma charakter nieodwracalny, tj. ukształtowane raz w życiu płodowym zarodka towarzyszy mu aż do śmierci. Przy tak postawionej tezie co do treści płci metrykalnej, w pracy przyjęto, że jedyną uzasadnioną na gruncie legis latae koncepcją w zakresie procedury zmiany płci prawnej jest postępowanie nieprocesowe mające za przedmiot sprostowanie aktu urodzenia ze skutkiem ex tunc. Medycyna stoi bowiem na stanowisku, że identyfikacja płciowa nie jest indyferenta w momencie urodzenia, a powstaje w okresie życia prenatalnego, przy udziale skomplikowanych – bo dziś jeszcze nie w pełni zbadanych – czynników neurohormonalnych i gonadalnych. Pogląd ten zaprowadził do przyjęcia, że niezgodność poczucia przynależności do danej płci i morfologiczno-biologicznej budowy ciała u osoby transseksualnej istnieje już od momentu jej przyjścia na świat, choć stanowi element rzeczywistości niepoznawalnej. Na podstawie przyjętych wyżej zapatrywań w pracy przedstawiono skutki zmiany płci prawnej dla małżeństwa transseksualisty i dla jego relacji rodzicielskich, jak również sformułowano postulaty co do przyszłej regulacji prawnej w tym zakresie.

Nowadays in Europe more and more regulations that enable people who do not identify with their sex assigned at birth to change it by legal means come into force. The phenomenon of permanent discrepancy between the sense of belonging to a particular sex and morphological and biological physique, which is perceived as unfamiliar and belonging to the opposite one, is referred to in medicine as transsexualism. In Poland, despite the well-established judicial practice, many issues regarding the legal status of transsexual people have not been unequivocally resolved yet – no uniform conditions that shall lead to the sex change in case of their fulfilment have been determined, there is a doubt concerning a temporal relationship between the change of sex designated in a birth certificate and sex reassignment surgery, no clear concept in respect of juridical consequences of sex change for marriage and parenthood of transsexual has been adopted. The main goal of the thesis was to consider the abovementioned problems. The study presents a thesis that the Polish judicial practice which demands for the change of sex designated in a birth certificate to issue a declaratory judgment based on article 189 of the Code of Civil Proceedings is not legally correct. Firstly, it assumes that a man sex is divisible in time which leads to the conclusion of the divisibility of marital status, despite such an opinion has been explicitly rejected by doctrine and jurisprudence. Secondly, as a subject of protection in the declaratory proceedings it treats only a sense of belonging to a particular sex which is subjective and which shall not derive protection characteristic for personal rights. Thirdly, it does not allow to unambiguously assign the capacity to be sued to any entity. Last but not least, it leads to the issuance of the constitutive judgment in a declaratory proceedings – such a judgment creates a new right from the moment it is legally valid, i.e. ex nunc. However, the most important reservation which was raised in the thesis to the currently applicable legal proceedings is the fact that it ignores the substantive issue – an attempt to “construe” a legal measures for a sex change is secondary towards the determination of which criterion (determinant) of human sex shall be treated as a substance of the sex designated in a birth certificate. The study, referring to the results of the latest research on the etiology of transsexualism, presents a thesis that this is the sense of belonging to a particular sex (which so far has been incorrectly defined as being subject to one’s free decision) what allows to determine the essence of the sex designated in a birth certificate. The sense of belonging to a particular sex is characterized by three features that may be distinguished, verified and described. Firstly, it is permanent, i.e. not subject to temporary changes. Secondly, it relates to every sphere of human life which means that a man is of male (female) sex in every field of his (her) life (personal, sexual, family, social). Finally, it has an irreversible character – once created in a prenatal time, stays with a man to death. Taking into account the above, the thesis presents that the only legis latae-justifiable concept on the proceedings leading to the sex change is the rectification of the birth certificate with its effect ex tunc, issued in a non-litigation proceedings. This is because medicine takes the view that sex identification is not indifferent at birth and is created during prenatal life with the participation of complex and not yet explored neurohormonal and genital factors. This opinion brought to assumption that the discrepancy between the sense of belonging to a particular sex and biological physique exists from the moment the transsexual people are born, although it constitutes an element of unknowable reality. Based on the abovementioned views, the study presents effects of the sex change for the marriage and parental relations of a transsexual person as well as formulates postulates with respect to the future legal regulation in this matter.