Obraz Boga/bogów w wybranych językach ugrofińskich

Przedmiotem rozprawy jest obraz Boga w czterech wybranych językach ugrofińskich: węgierskim, fińskim, estońskim i udmurckim (wotiackim). Podstawę metodologiczną stanowi teoria językowego obrazu świata według koncepcji Jerzego Bartmińskiego. Wynika ona z założenia, że struktura języka może wpływać na sposób postrzegania i organizowania rzeczywistości. Celem rozprawy jest rekonstrukcja – na podstawie danych pochodzących z poszczególnych języków – zachowanych w nich obrazów Boga. Wyniki badań prezentuję w formie definicji kognitywnej, co oznacza uwzględnienie wszelkich cech, które można wydobyć z zebranego materiału, bez ograniczania się jedynie do charakterystyk koniecznych i wystarczających. W pierwszym rozdziale przedstawiłem teorię językowego obrazu świata, jak również opierającą się na podobnych założeniach teorię relatywizmu językowego Sapira i Whorfa, ilustrowaną przykładami nieprzystawalności językowych. Opisałem także naturalny metajęzyk semantyczny Anny Wierzbickiej oparty na elementarnych pojęciach prostych i uniwersalnych. Drugi rozdział dotyczy samego pojęcia Boga. Na początku przedstawiłem jego ogólną definicję religioznawczą, aby następnie skupić się na obrazie wynikającym z założeń konkretnych religii, przede wszystkim chrześcijaństwa. Dla poparcia tezy o znaczeniu tej religii dla badanego tematu przedstawiłem strukturę wyznaniową narodów posługujących się czterema badanymi językami. Uwzględniłem także czynnik historyczny, aby mieć pewność, że dane wyznanie jest obecne wystarczająco długo wśród rodzimych użytkowników danego języka, aby mogło wpłynąć na kształtowanie się utrwalanego przez pokolenia w tym języku obrazu świata, uważanego przez jego użytkowników za oczywisty i naturalny. Z danych tych wynika, że na utrwalony w nich obraz Boga mogą mieć wpływ doktryny katolicyzmu (głównie w przypadku Węgrów), luteranizmu (głównie w przypadku Finów i Estończyków), kalwinizmu (głównie w przypadku Węgrów), prawosławia (głównie w przypadku Udmurtów) i unitarianizmu (wyznawanego wśród mniejszości węgierskiej w Rumunii). Wszystkie one opierają się na Biblii, dlatego w rozdziale tym przedstawiłem wynikający z lektury Starego i Nowego Testamentu obraz Boga. Wyłaniający się z oficjalnych tekstów (takich jak wyznania wiary, postanowienia soborów, katechizmy i inne księgi wyznaniowe) wymienionych wyżej denominacji obraz Boga jest zasadniczo zbieżny. Wyjątek stanowi ujęcie unitariańskie, negujące dogmat trynitarny. W pracy opisałem również kilka religii rodzimych: żywą do chwili obecnej politeistyczną religię udmurcką, odgrywające pewną rolę głównie w okresie międzywojennym neopogaństwo estońskie oraz utrwalone w Kalevali elementy fińskiego politeizmu. Kolejne cztery rozdziały dotyczą obrazu Boga w czterech badanych językach. Wszystkie zostały zbudowane według podobnego schematu, jednak nie są symetryczne, co wynika z różnicy w dostępności źródeł dla poszczególnych języków. Po przedstawieniu etymologii przeszedłem do zasadniczej części materiałowej. Można tu wyróżnić trzy grupy źródeł: słowniki objaśniające, zbiory przysłów i inne teksty (fiński epos Kalevala i teksty udmurckich modlitw) oraz ankiety internetowe. W poszczególnych rozdziałach przytoczyłem i przetłumaczyłem na język polski eksplikacje pochodzące z jednojęzycznych słowników objaśniających. Eksplikacje te dotyczyły zarówno poszczególnych znaczeń wyrazów isten, jumala, jumal i инмар, jak również notowanych przez te słowniki wyrazów od nich derywowanych i wyrazów złożonych. Obraz Boga w czterech badanych językach wykazuje duże podobieństwa, zarówno w etymologiach, w eksplikacjach słownikowych, jak i w przysłowiach i powiedzeniach oraz dłuższych tekstach (takich jak fiński epos Kalevala i teksty udmurckich modłów) i w wynikach ankiet. Paralele te są widoczne przy porównywaniu sporządzonych dla każdego języka definicji kognitywnych, umieszczonych na końcu każdego rozdziału poświęconego danemu językowi. Niektóre elementy wspólne mogą stanowić pozostałość dawnych wierzeń ugrofińskich, takie jak prawdopodobna zbieżność etymologiczna udmurckiego imienia Inmar i fińskiego Ilmari(nen) oraz kojarzenie Boga z nacechowaną pozytywnie bielą, o czym świadczą przykłady z języka estońskiego (jumalavalge 'bożobiały') i udmurckiego: тӧдьы инмар (töddzi inmar) 'biały bóg'. Jednakże większość podobieństw najprawdopodobniej wynika z dwóch przyczyn. Po pierwsze, na wszystkie cztery narody posługujące się badanymi językami duży wpływ wywarło i nadal wywiera chrześcijaństwo, tak więc obraz Boga w poszczególnych językach jest zasadniczo zgodny z obrazem znanym z Biblii i z nauczania Kościołów chrześcijańskich. Po drugie, bóg najwyższy albo bóg jedyny siłą rzeczy jest wyobrażany w różnych kulturach w podobny sposób – jako wszechmocna postać przebywająca w niebie (to, co u góry jest wartościowane pozytywnie), panująca nad pogodą i wpływająca na los ludzi, którzy są zobowiązani do oddawania jej czci.

The dissertation discusses the linguistic picture of God (or gods) in four Finno-Ugric languages, namely Hungarian, Finnish, Estonian and Udmurt. With the inclusion of one of the smaller Finno-Ugric languages, it has been made possible to demonstrate a fuller view of the language family, by completing a gap caused by the fact that the two largest Finno-Ugric languages (Hungarian and Finnish) are also the two most distant from each other. This phylogenetic distance between the Hungarian language and Balto-Finnic languages (like Finnish and Estonian) is one of the reasons for the existence of many cultural differences between them. Although the majority of Hungarians, Finns, Estonians and Udmurts are at least culturally Christian and the history of the respective peoples has been shaped by the Christianity, they have also retained some elements of their pre-Christian beliefs, which is the reason for the „(or gods)” part of the title. In the first chapter I am presenting the history of linguistic research on the topics of linguistic relativity and linguistic picture of the world. I am mentioning works of John Locke, Wilhelm von Humboldt, Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf, Ludwig Wittgenstein, Ronald W. Langacker, Teresa Hołówka, Leonard Bloomfield, Baudouin de Courtenay, Bronisław Malinowski, Claude Lévi-Strauss, Jerzy Bartmiński, Renata Grzegorczykowa and Janusz Bańczerowski. A separate section has been devoted to the concept of Natural Semantic Metalanguage developed by Anna Wierzbicka. I present the theory of the linguistic picture of the world (Językowy Obraz Świata = JOS) according to Jerzy Bartmiński. In the second chapter I present the religious structure (both past and present) of respective peoples – Hungarians (both those living in Hungary and those living in Romania), Finns, Estonians and Udmurts. Subsequently, I present the official Christian picture of God, as shown in the Bible and in other Christian texts, like the confessions of faith of different ecclesiastical bodies: Roman Catholicism, Eastern Orthodoxy, Protestantism (both Lutheran and Reformed) as well as of Unitarianism. The next four chapters are discussing the picture of God in respective languages. The third chapter begins with citing different etymologies of the Hungarian word isten, followed by the analysis of its dictionary entries. I take into account also its derivatives and compounds. Next section is about the picture of God reconstructed in Hungarian proverbs. Then, results of an on-line survey are discussed. The chapter is completed by a summary and a proposed cognitive definition of the word isten. The fourth chapter concerns the Finnish language. It shows origin of the word jumala, its occurrence in dictionaries and in proverbs. A special section is discussing the picture of gods in Finnish national epic, that is Kalevala, mainly the supreme god of sky called Ukko. A survey and a cognitive definition are presented afterwards. The fifth chapter is about the picture of God in Estonian language, reconstructed from the lexical data concerning the word jumal, proverbs featuring the word, and websurvey. Information about Estonian pantheon and neopagan religious movements is also provided. In the last of the researched languages – Udmurt – there exists more than one main theonym. I describe in detail both Инмар and Кылдысин – their etymologies and occurrence in dictionaries. Texts of Udmurt pagan prayers are also analysed, as well as the feedback of the websurvey. The dissertation is completed with a comparition of the four linguistic pictures of God. Similarities are found, but they are more likely explainable as resulting from the influence of Christian worldview and not as any proof of one common Finno-Ugric religion.