Rola kleru katolickiegow w obronie polskości oraz organizacji tajnego szkolnictwa polskiego w guberni grodzieńskiej na przełomie XIX i XX wieku

W artykule ukazane zostały przyczyny powstania i sposób pracy polskich tajnych szkół w guberni grodzieńskiej oraz rola wileńskich biskupów diecezjalnych i duchowieństwa katolickiego w ich organizacji i funkcjonowaniu. Z oceny uwarunkowań politycznych, w których znalazła się polska ludność katolicka w Kraju Północno-Zachodnim wynika wniosek, że jej pojednanie z władzą i szkołą rządową mogłoby się dokonać pod warunkiem, gdyby w guberni grodzieńskiej do szkół dopuszczono język polski, a nauczanie początkowe prowadzone było po polsku. Ten warunek byłby także istotny do zaprzestania przez duchowieństwo katolickie agitacji przeciwko szkole rosyjskiej. Władze carskie w osobach generałów-gubernatorów Kraju Północno-Zachodniego i Guberni Grodzieńskiej wbrew obowiązującemu ustawodawstwu nie zamierzały spełnić tych warunków.