Instytucje społeczeństwa obywatelskiego w polskim dyskursie konstytucyjnym po 1989 roku

Praca dotyczy dyskursu konstytucyjnego po roku 1989, traktując go w szerszym kontekście funkcjonowania systemu społeczno-politycznego, to jest nie tylko w ujęciu prawnym, ale poprzez ukazanie głównych zależności łączących podejmowaną problematykę z sytuacją społeczną i polityczną. Tym samym dysertacja wpisuje się w szerszą debatę dotyczącą polskich rozwiązań konstytucyjnych oraz praktycznych aspektów działania systemu politycznego. Proponowane podejście wydaje się niezbędne dla pełnego opisu zagadnień poruszanych w niniejszej pracy. Jednocześnie odpowiada ono najważniejszym wyzwaniom, przed którymi stoi obecnie ustrojoznawstwo na gruncie nauk o polityce. W tym sensie przedmiotem badań jest zbiór elementów składających się na społeczeństwo obywatelskie, które z kolei wchodzi w skład szerszego systemu, za jaki uznać należy system polityczny państwa. Badane są relacje pomiędzy tymi elementami, ich wpływ na siebie, a także otoczenie. Celem niniejszej pracy nie jest dokonanie pełnego opisu społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, ani ocena stopnia jego rozwoju. Autor stara się przybliżyć ewolucję dyskursu konstytucyjnego dotyczącego społeczeństwa obywatelskiego i wskazać główne elementy odróżniające jakościowo poszczególne jego okresy. Tak zatem oddzielnie potraktowano okres prowizorium konstytucyjnego lat 1989 – 1997 oraz prac nad Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej. Uzupełnieniem tych rozważań jest analiza kluczowych postanowień Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej dotyczących społeczeństwa obywatelskiego oraz jego instytucji. W toku analizy niniejszej dysertacji poszukuje się odpowiedzi na szereg pytań badawczych, które docelowo mają umożliwić zaprezentowanie konstytucyjnego modelu społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Szczególnie ważne jest tutaj ustalenie, jaką pozycję zajmowało społeczeństwo obywatelskie w dyskursie konstytucyjnym po roku 1989, a także jaką rolę w tym procesie odgrywały jego instytucje: 1. Jak po roku 1989 ewoluował dyskurs konstytucyjny dotyczący mechanizmów i instytucji społeczeństwa obywatelskiego? 2. Czy założenia programowe opozycji demokratycznej okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dotyczące upodmiotowienia społeczeństwa znalazły odzwierciedlenie w dyskursie konstytucyjnym lat 90.? 3. Jaką rolę odegrało realne społeczeństwo obywatelskie, które odnieść należy do praktyki funkcjonowania systemu politycznego oraz obywatelskiej partycypacji, w procesie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP z 1997 roku? 4. Czy proces prac nad Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej oraz sposób jej uchwalenia dawał wyraz idei społeczeństwa obywatelskiego? 5. Czy porządek konstytucyjny lat 1989 – 1997 tworzył podstawy rozwoju społeczeństwa obywatelskiego? 6. Czy pomimo braku bezpośredniej konstytucjonalizacji społeczeństwa obywatelskiego wśród zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej można wskazać zasadę społeczeństwa obywatelskiego? 7. Jaki model społeczeństwa obywatelskiego ukształtował się w okresie transformacji ustrojowej (przed 1997 rokiem) oraz w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ? 8. Czy porządek konstytucyjny po roku 1989 w zakresie dotyczącym społeczeństwa obywatelskiego można odnieść do klasycznych koncepcji obywatelskości (republikańskiej oraz liberalnej)? Znalezienie odpowiedzi na powyższe pytania miało doprowadzić do weryfikacji, konfirmacji bądź falsyfikacji głównej hipotezy badawczej niniejszej dysertacji: Polski porządek konstytucyjny po roku 1989 stanowi odbicie eklektycznego modelu społeczeństwa obywatelskiego, który łączy w sobie tradycje republikańskie oraz liberalne. Model republikański kładzie nacisk na wspólnotowy wymiar obywatelstwa, stawiając państwo przed jednostką oraz upatrując w nim możliwości pełnej realizacji przez człowieka jego obywatelskiego powołania. U ujęciu liberalnym społeczeństwo obywatelskie staje się sferą indywidualnych uprawnień i wolności jednostki chronionych przez prawo.

This dissertation concentrates on the constitutional discourse after 1989, treating it in the broader context of the functioning of the socio-political system. Not only in legal terms but through showing the main relations between the issues raised by the social and political situation. Thus, the dissertation is part of a wider debate on Polish constitutional solutions. The proposed approach seems to be necessary for making a full analysis of the issues covered in this dissertation. At the same time, it responds to the most important challenges that the political system is facing right now from the point of view of political science. In this sense, the subject of the research is a set of elements that make up civil society, which in turn is part of an even wider entity recognized as the political system of the state. The relations between these elements, their impact on each other, as well as their surroundings are examined. The purpose of this work is not to describe the civil society in Poland in full, nor to assess the level of its development. The author tries to explain the evolution of the constitutional discourse on civil society and indicates the main elements distinguishing its individual periods. Thus, the period of constitutional provisional of 1989-1997 and time of work on the Constitution of the Republic of Poland were treated separately. These considerations are supplemented by the analysis of key provisions of the Constitution of the Republic of Poland regarding civil society and its institutions.The dissertation is looking for answers to a number of research questions that will ultimately enable us to present the constitutional model of civil society in Poland. It is particularly important here to determine what position civil society took in the constitutional discourse after 1989, and what role its institutions played in this process: 1. How did the constitutional discourse on the mechanisms and institutions of civil society evolved after 1989? 2. Did the program assumptions of the opposition of the democratic period of the Polish People's Republic regarding the objectification of society were reflected in the constitutional discourse of the 1990s? 3. What role did real civil society play, which should be referred to the practice of functioning of the political system and civic participation in the process of preparing and adopting the Constitution of the Republic of Poland of 1997? 4. Did the process of work on the Constitution of the Republic of Poland and the manner of its adoption expressed the idea of a civil society? 5. Did the constitutional order of 1989-1997 form the basis for the development of civil society? 6. In spite of the lack of direct constitutionalization of civil society, can the principles of civil society be indicated among the systemic principles of the Republic of Poland? 7. What model of civil society was formed during the political transformation (before 1997) and in the Constitution of the Republic of Poland? 8. Can the constitutional order after 1989 refer to the classic concepts of citizenship (republican and liberal) in the field of civil society? Finding answers to the above questions was aimed at verification, confirmation or falsification of the main research hypothesis of this dissertation: The Polish constitutional order after 1989 reflects the eclectic model of civil society, which combines republican and liberal traditions. The republican model emphasizes the communal dimension of citizenship, placing the state before the individual and seeing in him the possibility of full implementation by a man of his civic vocation. In liberal terms, civil society becomes a sphere of individual rights and freedoms of the individual protected by law.