Przejawy świadomości językowej Polaków w pierwszej połowie XVIII wieku

Przedmiotem rozprawy było wskazanie i opisanie przejawów świadomości językowej Polaków w epoce saskiej, a więc ich wiedza o języku oraz stosunek do języka i do związanych z nim kwestii, takich jak makaronizowanie, estetyka barokowa czy wpływ języków obcych na polszczyznę. Materiał badawczy stanowiło 35 tekstów źródłowych z lat 1696-1763, które tradycyjnie nazywane są epoką saską. W okresie badawczym wydzieliłam dwa przekroje synchroniczne: O1 (lata 1696-1740) oraz O2 (lata 1741-1763), by móc obserwować zmiany zachodzące w świadomości językowej. Dodatkowo okres drugi podzieliłam na dwa krótsze z uwagi na intensywność zachodzących procesów (O2a – lata 1741-1751, O2b – lata 1752-1763). Autorzy analizowanych wypowiedzi mieli staranne wykształcenie, pochodzili ze stanu szlacheckiego lub mieszczańskiego, wielu z nich było zakonnikami, głównie jezuitami lub pijarami. W części teoretycznej rozprawy scharakteryzowałam pojęcie świadomości językowej, dokonałam przeglądu dotychczasowych ujęć tego zagadnienia i porównałam poszczególne stanowiska badawcze ze względu na kilka kryteriów. Wskazałam też definicję świadomości językowej, do której odwoływałam się w całej rozprawie. W odrębnym rozdziale przedstawiłam stan badań nad epoką saską oraz percepcję i ocenę tego okresu w literaturze przedmiotu; zwróciłam uwagę szczególnie na dwa typy postaw badaczy: fatalizującą i racjonalną. Następnie opisałam sytuację językową w Rzeczypospolitej w 1. poł. XVIII wieku oraz wskazałam czynniki zewnętrznojęzykowe wpływające na rozwój polszczyzny tego okresu. Część analityczną rozprawy stanowią trzy rozdziały. Pierwszy został poświęcony przejawom ogólnej świadomości językowej, tzn. rozumieniu języka i jego funkcji oraz postrzeganiu rodzimego języka, w tym diagnozie jego kondycji, koncepcjom rozwoju, ocenom zasobu leksykalnego i różnicom regionalnym. W kolejnym rozdziale opisałam przejawy świadomości gramatycznej. Zaprezentowałam poglądy wypowiadających się osób na kwestie związane m.in. z ortografią, teorią przekładu i odmianami stylistycznymi języka. Opisałam też wiedzę leksykograficzną autorów słowników z tego okresu. Najwięcej wypowiedzi wiązało się ze świadomością leksykalno-stylistyczną. W rozdziale poświęconym tym kwestiom przedstawiłam stosunek autorów analizowanych tekstów do wyrazów obcych w polszczyźnie, w tym latynizmów i galicyzmów, a także scharakteryzowałam sądy wypowiadających się osób o stylu wypowiedzi i guście Polaków oraz o makaronizowaniu. Rozprawę zamyka rozdział, w którym wskazałam ogólne przekonania o języku oraz generalne założenia językowe autorów badanych wypowiedzi, a także przedstawiłam wnioski. Analiza zgromadzonych tekstów wykazała, że przejawy świadomości z nich wynikające nie są reprezentatywne dla całego społeczeństwa, lecz tylko dla jednej z grup społecznych – elity intelektualnej. Na podstawie niewielu źródeł można było wnioskować o sądach mas szlacheckich o języku. Większość badanych pism to wypowiedzi oficjalne, przejawiające wysoką świadomość językową ich autorów. Stosunek do języka osób o niskiej świadomości językowej i postawie liberalnej wobec języka nie jest łatwo uchwycić. W tekstach źródłowych ujawniły się tylko niektóre z przejawów takiej świadomości językowej. Pomiędzy podokresami O1 i O2 uwidoczniła się wyraźna dysproporcja w liczbie wydanych tekstów, ale też deklarowanych sądów o języku. Wypowiedzi z okresu O1, w których ujawniły się sądy o języku, były pojedynczymi głosami i w większości nie dotyczyły kwestii ówcześnie najważniejszych dla polszczyzny. Znaczna część wątków dyskusji o języku polskim, jego stanie, perspektywach i trudnościach rozwoju, pojawiła się lub rozwinęła dopiero po roku 1740. W każdej poruszanej kwestii autorzy wypowiedzi zajmowali dwa skrajne stanowiska – chcieli zachować „stary” porządek, trwali przy założeniach estetyki barokowej albo opowiadali się za „nowym”, czyli za poglądami oświeceniowymi. Można zauważyć stopniową ewolucję świadomości językowej – od konserwatyzmu szlacheckiego popierającego stylistykę późnobarokową do nowoczesnej postawy oświeceniowej Polaka dumnego ze swego języka. Jednak przemiany dokonywały się dzięki wkraczaniu młodszych generacji, wychowanych w zreformowanym szkolnictwie. Wydaje się, że w epoce saskiej główną funkcją języka była funkcja retoryczna. Wypowiadający się postrzegali mowę jako narzędzie wpływania na ludzi, ich postawy i decyzje. Kluczowymi kategoriami oceny wypowiedzi były skuteczność komunikatu i sprawność języka. W ogólnej perspektywie spory o język w epoce saskiej dotyczyły możliwości i środków zwiększenia skuteczności wypowiedzi. Polacy popierający „starą” filozofię uważali, że treści można wyrazić sprawniej i efektywniej za pomocą łaciny, trwali na stanowisku, że wyszukana ozdobność, której podstawą są skomplikowane, wyuczone figury słowne, jest środkiem do przekonania odbiorcy o swoich racjach. Zwolennicy poglądów oświeceniowych zaś twierdzili, że współczesny im język polski nie może być sprawny i komunikatywny bez usunięcia z niego zbędnego balastu zapożyczeń i figur retorycznych i powrotu do naturalnego toku wypowiedzi.