Kontrola służb specjalnych w Polsce - standard konstytucyjny i prawnomiędzynarodowy

Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest analiza systemu kontroli służb specjalnych w Polsce. W tradycyjnym rozumieniu służbami specjalnymi są wywiad i kontrwywiad. Działalność wywiadowcza polega przede wszystkim na gromadzeniu informacji na temat niebezpieczeństw „z zewnątrz”, natomiast działalność kontrwywiadowcza ma na celu zabezpieczenie państwa przez działaniami wywiadowczymi ze strony innych państw. Polski ustawodawca nie stworzył legalnej definicji tego pojęcia, posługując się nim jednak w odniesieniu do pięciu służb: Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), Agencji Wywiadu (AW), Służby Kontrwywiadu Wojskowego (SKW), Służby Wywiadu Wojskowego (SWW) i Centralnego Biura Antykorupcyjnego (CBA). Głównym problemem badawczym jest analiza systemu kontroli służb specjalnych pod kątem jego zgodności z Konstytucją RP i prawem międzynarodowym, w szczególności z normami praw człowieka. Potrzeba istnienia skutecznej kontroli służb specjalnych wynika m.in. z art. 13 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zgodnie z którym każdy, kogo prawa i wolności zawarte w Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące swoje funkcje urzędowe. Przepis ten – jak wynika z orzecznictwa ETPC – wyraża konieczność istnienia krajowego środka uprawniającego właściwy – niezależny od władzy wykonawczej – organ do rozpatrzenia skargi opartej na zarzucie naruszenia Konwencji. Analiza obowiązującego prawa prowadzi do wniosku, że skuteczny środek ochrony praw (remedy) naruszonych przez służby specjalne prowadzące pracę operacyjną nie występuje w prawie polskim. Szczególne znaczenie dla rekonstrukcji konstytucyjnego standardu kontroli służb ma wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 lipca 2014 r. Analizie poddano również zmiany prawa wprowadzone ustawą z 15 stycznia 2016 r. o zmianie ustawy o Policji i niektórych innych ustaw stanowiącą próbę wykonania tego wyroku. Ustawa została już wcześniej poddana częściowej analizie zgodności z europejskim standardem ochrony prywatności przez Komisję Wenecką w czerwcu 2016 r. Ponadto, jednym z podstawowych wyzwań w zapewnieniu skutecznej kontroli służb specjalnych jest zjawisko międzynarodowej współpracy wywiadowczej służb. Wskazują na to m.in. wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Al Nashiri przeciwko Polsce oraz Abu Zubaydah przeciwko Polsce dotyczące tzw. tajnego więzienia CIA istniejącego na terytorium Polski. Europejski Trybunał Praw Człowieka na kanwie tych wyroków wskazał na poważne wątpliwości czy demokratyczna kontrola służb specjalnych w Polsce jest wystarczająco skuteczna by móc stanowić zabezpieczenie praw i wolności. Przeprowadzona analiza wskazuje przede wszystkim na potrzebę wprowadzenia zmian do ustaw regulujących zakres zadań i kompetencji służb specjalnych w Polsce. Nieprecyzyjnie określonym zadaniom służb nie towarzyszą odpowiednie zabezpieczenia proceduralne, np. brak jest następczej oceny legalności zgromadzonych danych czy celowości ich przechowywania dokonywanej przez niezależny organ. Należy podjąć prace legislacyjne zmierzające do wykonania zaleceń Komisji Weneckiej dotyczących utworzenia organu eksperckiego odpowiedzialnego za prowadzenie bieżącej kontroli nad korzystaniem przez służby z tych uprawnień. Organ ten powinien zostać również wyposażony w kompetencję do rozpatrywania skarg indywidualnych dotyczących działań prowadzonych przez służby specjalne, w szczególności legalności wkroczenia w prawa i wolności. [Abstract in language [EN]] The aim of the thesis is to analyse the system of oversight of the special services (służby specjalne) in Poland. Traditionally, the special services are defined as intelligence and counterintelligence – these sections of public administration which are responsible for gathering relevant information about the foreign threats, as well as for protecting the state’s own secrets. There is no legal definition of term “special services”, however according to the Polish legislation the secret services are: the Internal Security Agency (Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego), the Intelligence Agency (Agencja Wywiadu), the Military Counterintelligence Service (Służba Kontrwywiadu Wojskowego), the Military Intelligence Service (Służba Wywiadu Wojskowego) and the Central Anti-corruption Bureau (Centralne Biuro Antykorupcyjne). The main aim of the research is to analyse the system of control of special services as well as its compatibility with the Polish Constitution and the international law, particularly with human rights norms. The requirement of effective oversight of special services results from i.e. Article 13 of the European Convention of Human Rights, which states that everyone whose rights and freedoms as set forth in this Convention are violated shall have an effective remedy before a national authority notwithstanding that the violation has been committed by persons acting in an official capacity. This provision – as well as case-law of the ECtHR – requires to establish a national authority, which is competent to hear the claim based on Article 13 ECHR and which is independent from the executive power. The analysis of the binding law leads to a conclusion that the access to such effective remedy – in case rights are being violated by covert actions conducted by the special services – is not available in the Polish law. The judgement of the Constitutional Tribunal issued on 30 July 2014 is of particular importance for establishing the constitutional standard of special services’ oversight. The amendment introduced by the Act of 15 January 2016 amending the Police Act, which constitutes an attempt to implement the Tribunal’s judgment, was also analyzed. The amendment has already been subjected to the analysis of compliance with the European privacy standard by the Venice Commission in June 2016. Moreover, another basic challenges in ensuring effective oversight of special services results from the international intelligence cooperation. These challenges were expressed i.e. in two judgements of the ECtHR issued in 2014 concerning the Polish involvement in so called extraordinary rendition programme (Al Nasiri v. Poland and Abu Zubaydah v. Poland). Additionally, the Court expressed a concern whether a democratic oversight of intelligence services in Poland is effective enough in order to guarantee protection of rights and freedoms. The analysis shows the need to introduce changes into existing law dealing with tasks and competences of special services in Poland. Lack of precision in defining the statutory tasks of special services is not supplemented with the adequate procedural safeguards (e.g. there is still lack of follow-up assessment of the legality and necessity of collected data). Legislative amendments should be introduced in order to implement the recommendations of the Venice Commission, concerning establishment of an independent expert body responsible for conducting everyday oversight of the use of the cover powers by the special services. This authority should also be equipped with the competence to hear the individual complaints concerning covert actions carried out by special services, in particular to verify the legality of interference with rights and freedoms.