Prawo jednostki do rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych

Praca ta stanowi próbę całościowego ujęcia wyrażonej we wstępie do Konstytucji RP z 1997 r. zasady rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych. Celem dysertacji jest rekonstrukcja i opis treści zawartych w rzeczonej zasadzie, z uwzględnieniem dorobku nauki i orzecznictwa. W pracy odniesiono się m.in. do prawnopodmiotowego oraz ustrojowego znaczenia omawianego zagadnienia w kontekście wybranych regulacji konstytucyjnych. Chęć uwypuklenia zwłaszcza tego pierwszego znalazła natomiast odzwierciedlenie już w samym tytule pracy, w którym mowa jest nie tyle o zasadzie rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych, ile raczej o prawie jednostki do takowego ich działania. Przyjęta optyka pozwoliła, jak się wydaje, na wyczerpujący opis zasady rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych zarówno w jej aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym. Dysertacja jest pracą interdyscyplinarną, łączącą metodologię nauk społecznych i humanistycznych. Przyznaje się w niej jednak pierwszeństwo metodom badań prawniczych: metodzie formalno-dogmatycznej, metodzie prawno-porównawczej i metodzie historyczno-porównawczej. Niedookreślony prawnie charakter poszczególnych pojęć składających się na zasadę rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych spowodował, że dla ich zdefiniowania konieczne było odwołanie się do dorobku wspomnianych już innych nauk społecznych oraz nauk humanistycznych. Dobór i zakres analizowanych w tym kontekście treści stanowił niejako rezultat próby spojrzenia na badane zagadnienia z uwzględnieniem perspektywy inspirowanej założeniami teorii ugruntowanej. Jeżeli chodzi o przyjętą ramę teoretyczną, to jej podstawę stanowią właściwe dla polskiej nauki prawa teorie i klasyfikacje. Ich dobór wynikał z aktualności proponowanych rozwiązań, zwłaszcza w rozważaniach dotyczących polskiego prawa konstytucyjnego. Praca podzielona została na trzy części, poświęcone odpowiednio zagadnieniom wprowadzającym (część I), pojęciu konstytucyjnej zasady rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych (część II) oraz znaczeniu zasady rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych w praktyce sądowej (część III). W pierwszej części pracy m.in. zaprezentowano podstawowe koncepcje zasad prawa wypracowane przez polską doktrynę prawa, przedstawiono problematykę konstytucyjnych zasad prawa w kontekście międzynarodowych standardów oraz problematyki ochrony praw i wolności jednostki. Omówiono także problematykę bezpośredniego stosowania Konstytucji RP z 1997 r., ze szczególnym uwzględnieniem możliwości bezpośredniego stosowania postanowień jej wstępu. Drugą część pracy poświęcono analizie sposobu ujmowania zasady rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych w literaturze z zakresu nauk humanistycznych i społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku nauk prawnych. W poszczególnych rozdziałach omówiono odpowiednio pojęcia instytucji publicznej, działania, rzetelności i sprawności. Przedstawiono konstrukcję rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych w kontekście wybranych zasad i praw konstytucyjnych. Odniesiono się także do problematyki rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych jako prawa podmiotowego jednostki. Trzecia część pracy stanowi prezentację fragmentów wybranych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, sądów administracyjnych oraz Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Analizie i opisowi poddano orzeczenia, w których sądy i Trybunał odnosiły się do standardów rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych. Wyznaczono tym samym sposób rozumienia oraz zakres rzeczywistego stosowania omawianej zasady konstytucyjnej w praktyce orzeczniczej. Przeprowadzone rozważania, opierające się na analizie dostępnej literatury przedmiotu oraz przeglądzie orzecznictwa sądów i Trybunału Konstytucyjnego, wykazały niezwykłą złożoność treści składających się na konstrukcję rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych. Ich potencjał wydaje się jednak tylko częściowo wykorzystywany w praktyce stosowania prawa. Odnosi się to zwłaszcza do prawnopodmiotowej warstwy omawianej zasady, która w niewielkim stopniu znalazła swój wyraz w orzecznictwie rzeczonych sądów i Trybunału. Funkcjonowanie w świecie dynamicznych zmian oznacza jednak konieczność szybkiego dostosowywania się instytucji państwa do nowych wyzwań i celów społecznych. Jak się wydaje, takie „reagujące” państwo – dobre państwo –, jako dobro wspólne wszystkich obywateli, powinno być także ich prawem.

This dissertation endeavors to comprehensively examine the foundational principle articulated in the preamble of the 1997 Constitution of the Republic of Poland concerning the reliable and efficient functioning of public institutions. Its objective is to elucidate and delineate the essence of this principle, drawing upon a synthesis of scholarly discourse and jurisprudential precedent. Within this framework, the dissertation explores the legal-subjective and systemic implications of the aforementioned principle within the context of pertinent constitutional provisions. Notably, the dissertation underscores the primacy of individual rights to reliable and efficient public institutional functioning, as evinced by its title, which accentuates the individual’s right thereto. Employing an interdisciplinary approach, the dissertation integrates methodologies from both social sciences and humanities, although it accords precedence to legal research methodologies, including the formal-dogmatic, legal-comparative, and historical-comparative methods. Given the inherent ambiguity surrounding the constituent elements of the principle of reliable and efficient functioning of public institutions, recourse to insights from other disciplines within the social sciences and humanities was imperative for conceptual clarification. The selection and scope of the analyzed content reflect an endeavor to adopt a perspective informed by grounded theory, whereby the examination of issues is guided by emergent insights rather than predetermined hypotheses. The theoretical framework underpinning this inquiry draws upon theories and classifications germane to Polish legal scholarship, chosen for their relevance and applicability within the domain of Polish constitutional law. Through this theoretical lens, the dissertation seeks to offer contemporary solutions to enduring challenges in the realm of Polish constitutional jurisprudence The dissertation is structured into three distinct parts, each addressing specific facets of inquiry: Part I delineates introductory considerations, Part II expounds upon the conceptual framework of the constitutional principle of reliable and efficient functioning of public institutions, and Part III examines the operationalization of this principle within judicial practice. Part I serves to establish foundational concepts, including an exposition of key principles of law as expounded by Polish legal scholarship, an exploration of the contextualization of constitutional principles vis-à-vis international norms, and an examination of the safeguarding of individual rights and freedoms. Moreover, it delves into the intricacies of the direct applicability of the 1997 Constitution of the Republic of Poland, with particular emphasis on the potential for direct enforcement of its preamble provisions. In Part II, the dissertation undertakes a comprehensive analysis of the discourse surrounding the principle of reliable and efficient functioning of public institutions within the corpus of humanities and social sciences literature, with particular emphasis on contributions from the legal sciences. Through a systematic examination, the chapters scrutinize pertinent concepts such as public institutions, their actions, reliability, and efficiency. Additionally, this section elucidates the construction of reliable and efficient public institutional functioning vis-à-vis select constitutional principles and rights, while also addressing the portrayal of reliable and efficient functioning of public institutions as an inherent subjective right of the individual. This structured approach facilitates a nuanced exploration of the principle’s theoretical underpinnings and practical implications, thereby enriching scholarly discourse and contributing to a deeper understanding of the complex interplay between constitutional precepts and societal imperatives. The third part of the dissertation entails a detailed exposition of pertinent excerpts derived from select rulings of the Constitutional Court, administrative tribunals, the Supreme Court, and lower courts. These excerpts are meticulously analyzed and explicated to elucidate instances where judicial bodies have invoked the standards of reliable and efficient functioning of public institutions. This judicial scrutiny serves to delineate the conceptual understanding and practical application of the constitutional principle under examination within the jurisprudential milieu. The deliberations undertaken, grounded in a comprehensive review of extant literature and a meticulous examination of judicial precedents from courts and the Constitutional Court, underscore the inherent complexity inherent in delineating the construct of reliable and efficient operation of public institutions. Nonetheless, it becomes evident that the full potential of this construct remains only partially realized in legal practice. This observation is particularly salient with respect to the legal-subjective dimension of the principle, which has received scant attention within the jurisprudential discourse of the courts and the Constitutional Court. However, operating within a milieu characterized by dynamic societal transformations necessitates that state institutions adeptly respond to emerging challenges and evolving social objectives. Consequently, the imperative of fostering a “responsive” state—synonymous with a virtuous state that serves the common good of all citizens—entails recognizing such responsiveness as an inherent entitlement of the populace. This paradigm underscores the imperative for legal frameworks and judicial interpretations to adapt in tandem with the evolving needs and aspirations of society, thereby ensuring the enduring vitality of democratic governance and the protection of individual rights and liberties.