Postkolonialna lektura współczesnej polskiej powieści na przykładzie utworów Andrzeja Stasiuka i Doroty Masłowskiej

Moja praca jest poświęcona polskiej postkolonialności oraz teorii i praktyce postkolonialnej lektury. Przyjęta przez mnie definicja polskiej postkolonialności różni się jednak od tej zrównującej ją z kondycją kraju, który przez lata pozostawał pod zaborami, był okupowany i najeżdżany przez siły Imperium. Przedstawiając swój sposób rozumienia tego pojęcia, wymieniam osiem wyznaczników polskiej postkolonialności. Są to: 1. przekonanie o wyjątkowości Polski jako przedmurza cywilizacji; 2. poczucie niższości i gorszości, wynikające z nieprzynależenia do tej „właściwej”, zachodniej Europy zaawansowanego kapitału; 3. Kresy i mit kresowy; 4. kwestia żydowska i pamięć o Shoah; 5. pamięć o wypędzeniach i o „odzyskiwaniu” Ziem Odzyskanych; 6. skomplikowana pozycja Polski w zglobalizowanym świecie; 7. wewnętrzna kolonizacja i jej dziedzictwo; 8. idea kolonialna i wiążące się z nią (post)kolonialne imaginarium. Praktycznym celem pracy jest przeanalizowanie, jak te wyznaczniki funkcjonują w utworach Stasiuka i Masłowskiej. To jednak wymaga namysłu nad samym sposobem postkolonialnego pisania i czytania, innymi słowy – krytycznego odniesienia się do tradycji badań postkolonialnych. Przyjmuję założenie, że świat społeczny i świat przedstawiony w literaturze współdefiniują się, ponieważ są rezultatem pewnej praktyki interpretacyjnej i praktyki wspólnego tworzenia, określanej przez to, co już zostało wytworzone. To współdefiniowanie można badać na dwa sposoby: poprzez krytykę literatury rozumianą jako krytyka dyskursu i poprzez krytykę literatury rozumianą jako krytyka ideologii. Napięcie między tymi dwoma sposobami odzwierciedla istotę sporów o teorię postkolonialną, której źródła inspiracji tkwią w poststrukturalizmie i marksizmie. Aby poradzić sobie z tym dylematem, postanowiłam pójść śladem Petera Hallwarda, który w swojej pracy Absolutely Postcolonial zaproponował przyjęcie dwóch kategorii ogólnej logiki indywiduacji: osobliwego (singular) i konkretnego (specific). Te dwie zasadniczo rozbieżne koncepcje indywidualizacji i zróżnicowania mają kluczowy wpływ na to, którą drogą będziemy odchodzić od zdeterminowania i esencjalizującego określenia (specyfying) tożsamości, i jaką pozycję obierzemy pomiędzy deterytorializacją a zlokalizowaniem. Odniesienie tych kategorii do tematyki poruszanej przez teorię postkolonialną (takich jak właśnie zlokalizowanie i deterytorializacja, narodowe zdeterminowanie i wolność od niego) umożliwia nowe podejście do niej, a zarazem chroni przed impasem, w który teoria ta popada. U Hallwarda tytułowa postkolonialność absolutna to tendencja osobliwa; tendencji konkretnej odpowiadałoby raczej to, co antykolonialne. Funkcjonowanie wyznaczników polskiej postkolonialności w wybranych utworach Stasiuka i Masłowskiej badam więc, przykładając do nich kategorie Hallwarda. Ich wybory, dokonywane w poszczególnych utworach, pozwalają wyrażać się tendencji osobliwej, tendencji konkretnej, a także temu, co określone (specified). Analizowani autorzy w niektórych swoich utworach pozostają w domenie postkolonialnej osobliwości: Stasiuk w peryferyjnej rzeczywistości Europy Środkowo-Wschodniej, celebrującej swój brak historycznej podmiotowości, zaś Masłowska – we wszechogarniającym centrum globalnego kapitalizmu. Jednakże wszędzie tam, gdzie autorom udaje się wykroczyć poza postkolonialną osobliwość, lektura postkolonialna musi ustąpić miejsca takim odczytaniom, które zakładają (i promują) wykuwanie podmiotowości w walce, akcentują konflikty interesów i podkreślają konkretną pozycję podmiotu, sprzeciwiającą się zarazem jej esencjalizacji poprzez do-określenie. Lektura postkolonialna rozumiana w ten sposób będzie niejednokrotnie napotykać swój własny kres. Stanowi punkt wyjścia, który należy poddać krytycznemu namysłowi, a następnie go przekroczyć.

In my dissertation I raise the topic of Polish post-coloniality and examine the theory and practice of post-colonial reading. My definition of Polish post-coloniality, however, differs from that identifying it with the condition of the country which for years remained under partitions, was erased from the map, occupied and invaded by the forces of the Empire. Presenting my own understanding of this concept, I mention eight determinants of Polish post-coloniality: 1. Belief in the uniqueness of Poland as a bulwark of civilization. 2. Polish sense of inferiority and worseness, resulting from not belonging to the "proper" part of Western Europe of advanced capital; 3. Kresy and its myth. 4. Jewish question and the Shoah memory. 5. The expulsions and the "recovery" of the Recovered Territories. 6. Complicated position of Poland in a globalized world. 7. Internal colonization and its heritage. 8. The colonial idea and the (post)colonial set of imaginations. The practical aim of my thesis is to analyse how these determinants operate in the works of Stasiuk and Masłowska. This, however, requires deeper reflection on the practice of post-colonial writing and reading, in other words – it requires a critical reference to the tradition of post-colonial studies. My main assumption is that there is a strict co-definition between the social world and the world represented in the literature. They are both a result of a practice of interpretation and a practice of creation, always determined by what has already been produced. This co-definition can be investigated in two ways: through literary criticism understood as a critique of discourse, and by literary criticism understood as a critique of ideology. The tension between these two perspectives is the crux of the dispute over the post-colonial theory, whose sources of inspiration are post-structuralism and Marxism. To deal with this tension, I decided to follow the path of Peter Hallward, who in his work Absolutely Postcolonial proposes to use two categories of general logic of individuation: the singular and the specific. They define the mode we move away from determination and essentializing specification of identity, and the position we take between de-territorialization and localisation. Applying these categories to the themes raised by post-colonial theory (such as localisation and de-territorialization, national determination and freedom from it) provides a new approach to it, and also prevents deadlock in which this theory falls. In Hallward's book the absolutely post-colonial is the singular tendency; the specific tendency is rather equal to the anti-colonial. I analyse the functioning of the mentioned determinants of Polish post-coloniality in selected works of Stasiuk and Masłowska, by putting to them Hallward's categories. The choices of both authors, made in individual pieces, allow to express the singular tendency and the specific tendency. Both authors in some of their works remain in the domain of post-colonial singularity: Stasiuk in the peripheral reality of Central and Eastern Europe, celebrating its lack of historical subjectivity, and Masłowska - in an all-encompassing centre of global capitalism. But wherever the authors manage to go beyond the post-colonial singularity, post-colonial reading must give way to such interpretations that assume (and promote) the forging of subjectivity in the fight, accentuating conflicts of interest and emphasizing the specific position of an individual, at the same time opposing its essentialization by specifying it. Understood in this way, post-colonial reading will often encounter its own limit. It should be seen as a starting point that should be subjected to reflection, and then transgressed.