Ekfraza i hypotypoza. Interferencje literatury i malarstwa w prozie włoskiej i eseistyce polskiej XX wieku

Rozprawa podejmuje zagadnienie przywołania dzieła sztuki plastycznej w tekście językowym. Punkt wyjścia rozważań stanowią kwestie teoretyczne, a celem jest omówienie zagadnień wypływających ze związku słowa i obrazu, podejmowanych w dyskursie teoretycznoliterackim i komparatystycznym. W centrum uwagi pojawiają się problemy: relacji między pojęciami intersemiotyczności, interartystyczności a intermedialności; definiowania i zależności między kategoriami obrazowości, malarskości a ikoniczności; oddzielenia prezentacji od reprezentacji; zapośredniczania przez medium werbalne medium wizualnego. Praca korzysta także z rozpoznań translantologii i podejmuje namysł nad wiążącymi się z przekładem intersemiotycznym pytaniami. Rozprawa ma na celu sprawnie nazwać sposoby, w jakie obraz wkracza do tekstu, a terminy „ekfraza” i „hypotypoza”, które zostały od siebie oddzielone, służą usystematyzowaniu relacji werbalno-wizualnych zachodzących między tekstami kultury. Praca sięga do tradycji klasycznej retoryki i jej narzędzi analitycznych. Proponuje się ujęcie problematyki przeniesienia obrazu na tekst językowy w odniesieniu do starożytnych podręczników retoryki, tzw. progymnasmata, a także Institutio oratoria Kwintyliana oraz Eikones Filostrata. Prezentuje się istotę i funkcję ekfrazy i hypotypozy rozumianych jako figury retoryczne odpowiedzialne za efekt unaocznienia, by następnie skonfrontować dawne pojmowanie z zakresem znaczeniowym przypisywanym terminom we współczesnych badaniach. Przywołuje się funkcjonujące w nauce definicje i typologie ekfrazy, zwraca uwagę z jednej strony na proliferację kategoryzacji, z drugiej – na powiązane z tym pojęciem tematy, takie jak: pozycja ekfrazy w krytyce sztuki, wpływ trybu widzenia na tryb opisywania, status deskrypcji w ekfrazie. Proponuje się podział na ekfrazy krytyczne (użytkowe) i literackie (pretekstowe) oraz w dalszej kolejności podział ekfraz literackich na denotacyjne, konotacyjne i kombinacyjne. Z kolei pojęcie hypotypozy zostaje zanalizowane w kontekście takich zjawisk, jak: trompe l’oeil, anamorfoza, mise en abyme oraz palimpsest. Hypotypoza wyróżnia się tym, że tekst zasadniczo nie opisuje dzieła sztuki, ale staje się jego werbalnym wariantem, jego transpozycją, innymi słowy, ekwiwalentem strukturalno-tematycznym, w którym fabuła stanowi swoistą ożywioną alegorię obrazu. Praca postuluje mówienie o dwóch typach hypotypozy: mimetycznym i diegetycznym.Teoria nie stanowi punktu dojścia, ale tworzy ramę dla części analityczno-interpretacyjnej. Analizuje się wybrane, reprezentatywne i wyraziste, utwory polskich i włoskich twórców XX wieku. Formę ekfrazy łączy się z analizami historyków sztuki i krytyków, a także z esejami o sztuce autorstwa pisarzy. Hypotypozę z kolei wiąże się w pracy przede wszystkim z przypadkami literackich form narracyjnych. W badaniu każdej relacji werbalnej o sztuce została zastosowana metoda tzw. analizy interartystycznej, tzn. przybliża się najpierw sam artefakt, a następnie analizuje i interpretuje relację tekstową. Analizy odnoszą się także do przypadków, gdy ten sam obraz pojawia się w tekstach różnych autorów. To pozwala klarownie wydobyć warianty opisywania, eksplikowania i interpretowania, a także ukazać odmienność sposobów przybliżania dzieła w tekście. Spośród tekstów polskich na warsztat zostały wzięte eseje kilku polskich autorów: Aleksandry Olędzkiej-Frybesowej, Joanny Pollakówny, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zbigniewa Herberta, Ewy Kuryluk, Wojciecha Karpińskiego, Adama Zagajewskiego, Ewy Bieńkowskiej. Z kolei do analizy i interpretacji hypotypozy służą wybrane przykłady z twórczości jednego włoskiego autora, Antonia Tabucchiego, którego utwory literackie dostarczają najlepszego i najbardziej różnorodnego materiału, pozwalającego wydobyć różne jej typy. W zakończeniu zostaje przybliżony jeszcze jeden tekst Antonia Tabucchiego, o znamiennym tytule Tłumaczenie. W ten sposób wykazana zostaje po raz kolejny dyferencjacja deskrypcji dzieł sztuki.

The thesis deals with the issue of invoking a work of art in a text. In the first part, the focus is on the theoretical issues concerning interactions between the verbal and the visual sphere. They include the relations between the terms ‘intersemiotic’, ‘interartistic’ and ‘intermedial’, among the notions of pictorialism, picturesqueness and iconicity, as well as between the concepts of presentation and representation. In addition, the thesis draws on translational studies and employs the idea of intersemiotic translation. The aim of the thesis is to catalogue the modes of verbal and visual relations between the texts. ‘Ekphrasis’ and ‘hypotyposis’ are treated not as synonyms, but as separate concepts. The study appeals to the tradition of classical rhetoric. Accordingly, it invokes the classical manuals of rhetoric (so called progymnasmata), as well as writings such as Quintilian’s Institutio oratoria and Philostratus’ Eikones. As a result, ekphrasis and hypotyposis are introduced as rhetorical figures of speech aiming to present an object or a scene vividly and convincingly. The traditional meaning of these terms is subsequently compared with the contemporary one. The dissertation invokes definitions and typologies proposed in the studies on ekphrasis. Moreover, it discusses such problems as the place of ekphrasis in art criticism, the effect of the viewing mode on the descriptive mode, the status of description in ekphrasis. The dissertation proposes to separate critical ekphrasis from literary ekphrasis, and then to divide literary ekphrasis into denotational, connotational and combinative one. In turn, the notion of ‘hypotyposis’ is rooted in its classical rhetorical meaning and analysed in the context of such phenomena as trompe l’oeil, anamorphosis, mise en abyme and palimpsest. What defines and distinguishes hypotyposis is the fact that the text does not essentially describe a work of art, but becomes its verbal variant, its transposition, both at the level of structure and at the level of content. Consequently, it creates a kind of animated allegory of the image. Finally, the study distinguishes two types of hypotyposis: mimetic and diegetic one. The theoretical part forms a framework for the analytical-interpretative section. The examples include representative works of Polish and Italian writers of the 20th century. The form of ekphrasis is associated with the analyses of art historians and critics, as well as with essays on art by writers. By contrast, hypotyposis is associated above all with literary narrative forms concerning visual models. The method of the so-called interartistic analysis has been employed in the study of each verbal rendering of art. Therefore, the artefact itself is analysed before the corresponding literary text. Considered are also cases when the same picture appears (as a subject of description) in works of different authors, which clearly shows variants of description, explication and interpretation, as well as various ways of rendering the work in a verbal medium. Essays and short stories prove that artefacts can be seen and described in diverse ways. Among the Polish texts the focus is on essays written by prominent but not always well-known authors: Aleksandra Olędzka-Frybesowa, Joanna Pollakówna, Gustaw Herling-Grudziński, Zbigniew Herbert, Ewa Kuryluk, Wojciech Karpiński, Adam Zagajewski, Ewa Bieńkowska. The examples of hypotyposis are taken from the works of the Italian writer Antonio Tabucchi: they provide the best and most diverse material for studying variants of mimetic and diegetic hypotyposis. In the end, instead of a summary, attention is drawn to another short story by Tabucchi, with the significant title Translation. Thus, the wide differentiation in the field of descriptions of art is brought into relief.