Brakujące spoiwo. Rola Moskiewskiego Koła Lingwistycznego w budowaniu nowoczesnej teorii literatury

Zasadniczym przedmiotem rozprawy są dzieje Moskiewskiego Koła Lingwistycznego (dalej: MKL), którego członkowie od 1915 roku stawiali fundamenty pod budowę nowoczesnego, zorientowanego językoznawczo literaturoznawstwa teoretycznego. Celem pracy nie jest jednak wyłącznie analiza koncepcji poszczególnych uczonych związanych z Kołem, lecz także prześledzenie procesu konstytuowania się teorii literatury jako autonomicznej dyscypliny literaturoznawczej, mającej określony przedmiot badań, dysponującej odpowiednimi narzędziami oraz terminologią. Równie ważne zadanie, które postawiła sobie autorka rozprawy, to wskazanie, w jaki sposób niektóre koncepcje wypracowane przez członków MKL migrowały zarówno w przestrzeni geograficznej, jak i dyscyplinarnej, dostarczając inspiracji dla najpłodniejszych nurtów w XX-wiecznej humanistyce. W tym kontekście niezbędne jest prześledzenie roli badaczy związanych z kołem moskiewskim, którzy na emigracji, w większości przypadków wymuszonej okolicznościami politycznymi, rozwijali problemy dyskutowane na zebraniach MKL w innych „kolektywach myślowych”, by przywołać terminologię Ludwika Flecka. Najbardziej reprezentatywny dla tych przemieszczeń, przestrzennych i dyscyplinarnych, jest przypadek Romana Jakobsona oraz Praskiego Koła Lingwistycznego, które nawiązywało do MKL nazwą, strukturą, obszarami badawczymi, a także współdzieliło część członków (Jakobson, Piotr Bogatyriow, Siergiej Karcewski, Nikołaj Trubiecki). Nie można jednak pominąć kolektywów myślowych, które czerpały z dziedzictwa MKL niebezpośrednio, m.in. kół lingwistycznych Kopenhaskiego i Nowojorskiego, tartusko-moskiewskiej szkoły semiotyki czy grupy tak zwanych manipulistów w Izraelu, dokąd w latach 60. i 70. wyemigrowało ze Związku Radzieckiego wielu badaczy. W tych przypadkach transfer kulturowy i naukowy był odroczony w czasie i w przestrzeni, zawsze jednak uwarunkowany, „spleciony” z prywatnymi biografiami poszczególnych uczonych, których wybory życiowe wpływały w takim samym stopniu na rozwój wymienionych nurtów, jak wypracowywane przez nich koncepcje. Wyśledzenie i wysupłanie tych zależności również wchodzi w zakres zawartych w rozprawie rozważań. Rekonstrukcja inicjalnego etapu kształtowania się profesjonalnego literaturoznawstwa teoretycznego uwzględnia badanie dokumentów źródłowych – nie tylko archiwalnych, ale też wspomnień, utworów literackich, publicystyki, rozpraw naukowych – jako wypowiedzi kulturowych, które powstały w określonej sytuacji biograficznej, społecznej i politycznej. Odtworzenia okoliczności i motywacji ich powstania (a także interpretowania) eksponuje tezę, że w humanistyce nowe koncepcje to często zapomniane lub nieco zmodyfikowane dawne pomysły. Przypadek MKL dowodzi, że intuicje naukowe młodych uczonych z Moskwy wyrażane już w drugiej dekadzie minionego stulecia na wiele dziesięcioleci wyprzedzały wiele nurtów XX-wiecznej humanistyki (m.in. poetykę strukturalną, statystyczne badania nad wierszem, studia miejskie czy socjolingwistykę). Podjęcie dyskusji nad dziedzictwem intelektualnym koła moskiewskiego umożliwia zatem reinterpretację historii początków nowoczesnego literaturoznawstwa teoretycznego – konieczną w świetle dostępnych, choć wciąż słabo rozpoznanych świadectw. Rozprawa składa się z czterech rozdziałów i aneksu, który zawiera komentowany przekład czterech protokołów z zebrań MKL, pochodzących z archiwum Koła. Przetłumaczone dokumenty stanowią nie tylko materiał ilustracyjny dla omówionych zagadnień, lecz także odsłaniają tryb pracy moskiewskich badaczy. Analiza protokołów pokazuje spór naukowy in statu nascendi, prezentuje używaną wówczas terminologię (często odmienną od współczesnej), wskazuje aktualne problemy badania literatury i języka, a także sposoby ich rozwiązywania. Stanowi punkt wyjścia dla zawartych w rozprawie rozważań i – zwrotnie – ich materiałowe zwieńczenie.

The core aim of the thesis “The Lost Link: The Role of the Moscow Linguistic Circle in Establishing Modern Literary Studies” is the history of the Moscow Linguistic Circle (MLC) whose members have laid the foundation for the modern, linguistic-oriented literary theory. The goal of the thesis is not only to analyse the ideas of individual scientists associated with the Circle, but also to follow the process of establishing the literary theory as an autonomous scientific discipline with its specific research subject, appropriate tools, and terminology. An equally important task is a demonstration of how some of the concepts developed by the members of the MLC migrated in a geographical and disciplinary space, providing inspiration for the most prolific trends in the 20th century humanities. In this context, it is necessary to trace the role of the researchers associated with the Circle, who developed ideas discussed at meetings of MLC in other “thought collectives” (to recall the terminology of Ludwik Fleck) in exile, in most cases forced by political circumstances. The most representative of these migrations is the case of Roman Jakobson and the Prague Linguistic Circle, which referred to the MLC with its name, structure, research areas and also shared some members (apart from Jakobson – Petr Bogatyrev, Sergei Kartsevsky, Nikolai Trubetzkoy). Some of the “thought collectives” drew on the heritage of the MLC indirectly, including the Linguistic Circle of Copenhagen and Linguistic Circle of New York, the Tartu-Moscow school of semiotics and the so-called Manipulation School in Israel, where many researchers immigrated from the Soviet Union in the 60s and 70s. In these cases cultural and scientific transfer was postponed in time and space, but always conditioned, “entangled” with the biographies of individual scholars. Their life choices influenced the development of the mentioned trends in the same way as the concepts they developed. Tracking these dependencies also falls within the scope of the thesis. The reconstruction of the initial stage of the history of the literary theory takes into account the study of source documents – memories, literary works, journalism, scientific dissertations. They are interpreted as cultural facts that arose in a specific biographical, social and political situation. Reconstruction of these circumstances emphasises that new concepts in the humanities are often forgotten or slightly modified old ideas. The case of the MLC illustrates that the scientific intuitions of young scholars from Moscow were often ahead of many trends in the 20th century humanities (e.g. structuralism, statistical poetics, urban studies, sociolinguistics). For this reason the discussion on the intellectual heritage of the Moscow Linguistic Circle is also the reinterpretation of the history of the modern literary theory – necessary in the light of the available, yet poorly recognized archival documents. The dissertation consists of four chapters and an annex with a commented translation of four protocols from the archive of the Circle. They are not only illustrative material for the topics discussed in the dissertation, but they also reveal the mode of work of the Moscow researchers. The analysis of the protocols shows the scientific dispute in statu nascendi, presents the terminology, points to current problems in the study of literature and language, as well as ways to solve them. It is a starting point for the considerations contained in the dissertation and also its materialised conclusion.