Obraz kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów w angielskich relacjach podróżniczych doby baroku

Idea niniejszej pracy skupia się na przedstawieniu wybranych (charakterystycznych i najbardziej znaczących) aspektów nowo poznanej rzeczywistości, utrwalonych na kartach pamiętników, diariuszy podróży i różnego rodzaju kompendiów wiedzy sporządzonych przez przybyszów z Wysp Brytyjskich przebywających w Rzeczypospolitej u schyłku XVI i na przestrzeni XVII w. Nadrzędnym kryterium doboru tekstów poddanych analizie był warunek rzeczywistego pobytu autorów w opisywanym kraju, owocującego utrwaleniem bezpośrednich doświadczeń i informacji zgromadzonych w tym czasie. Głównym zamierzeniem dysertacji jest nie tylko rozpoznanie stopnia i rzetelności wiedzy na temat Rzeczypospolitej w Europie Zachodniej, lecz przede wszystkim zbadanie wpływu złożonego szeregu czynników oddziałujących na ogląd i ocenę opisywanej przez peregrynantów rzeczywistości: funkcjonujących w owym czasie stereotypów, nastrojów politycznych i religijnych, celu i długości wizyt autorów oraz ich wykształcenia, zainteresowań, mentalności, wyznawanej hierarchii wartości oraz określonego bagażu tradycji literackiej i kulturowej. W kanonie analizowanych tekstów znalazły się prace: Jerome’a Horsey’a, Fynesa Morysona, Thomasa Roe’a, Williama Lithgowa, Petera Mundy’ego, Roberta Bargrave’a, Patricka Gordona, Laurence’a Hyde`a, Roberta Southa, Bernarda Connora i anonimowe dzieło: A Relation of the State of Polonia. Ich zestawienie i porównanie ma na celu odtworzenie możliwie najpełniejszego i najbardziej wiarygodnego przekazu docierającego w omawianym okresie do angielskich odbiorców literatury podróżniczej oraz obrazu Rzeczypospolitej w niej kreowanego. Tytułem wprowadzenia do zasadniczej części pracy, rozważania analityczne poprzedzono charakterystyką kontaktów polsko-angielskich od ich zarania do czasów współczesnych autorom omawianych dzieł peregrynackich (rozdział: Rzeczpospolita a Anglia w dobie epok dawnych). Opis związków między dwoma krajami oraz głównych pól wzajemnych relacji, takich jak handel, stosunki polityczne, naukowe, kulturalne i religijne, ma na celu osadzenie badanej literatury podróżniczej w kontekście historycznym i wyjaśnienie późniejszych reakcji i opinii piszących. W rozdziale przedstawiono również drogi komunikacji i rozprzestrzeniania wiadomości, z uwzględnieniem ich stopnia dostępności dla szerszych kręgów społeczeństwa oraz sposoby kształtowania i funkcjonowania obiegowych opinii i stereotypów. Materiał źródłowy oraz sylwetki autorów analizowanych prac przedstawiono we Wprowadzeniu do części analitycznej. Rozdział ten porusza również kwestie dużego zróżnicowania i specyfiki gatunku travel writing oraz wymogów angielskiego rynku wydawniczego jak też panującej tam cenzury w poważnym stopniu ograniczającej wolność formułowania opinii. Opisuje także zależności zachodzące między założeniami pisarskimi autorów, przeznaczeniem ich relacji i obraną formą przekazu. Zasadnicza część pracy opiera się na omówieniu sześciu pól tematycznych, obejmujących najbardziej znaczące i najczęściej podejmowane przez autorów relacji zagadnienia dotyczące historii Rzeczypospolitej i zamieszkującego ją narodu, jego kultury i obyczajowości, ustroju politycznego państwa oraz panujących w nim stosunków społecznych i religijnych. Analiza omawianych relacji peregrynackich jednoznacznie przekonuje, że ich ostateczny kształt i wydźwięk jest wypadkową wielu różnorodnych czynników. Do najistotniejszych należą niewątpliwie cel i długość odbywanych wizyt, panujące we własnym kraju nastroje polityczne i religijne oraz osobowość, wykształcenie, zainteresowania i mentalność piszących, jak też hierarchia wyznawanych przez nich wartości. Wydaje się jednak, że za czynnik dominujący i porządkujący można uznać przyjęte założenia pisarskie autorów. One to bowiem w głównej mierze determinowały dobór prezentowanego materiału oraz sposób jego ujęcia. Twórcy relacji czerpali swe wzory i inspiracje z bogatej tradycji literatury podróżniczej, oferującej szeroki wachlarz form adekwatnych do konkretnych celów i zamierzeń pisarskich oraz odpowiednią gamę środków werbalizacji doznań wizualnych. Forma i treść sporządzanych zapisków była również dostosowana do konkretnych potrzeb i oczekiwań ich potencjalnych odbiorców. Stąd też inny kształt oficjalnych raportów sporządzonych na użytek kancelarii królewskich, prywatnych diariuszy czy dzieł skierowanych do szerokiego kręgu czytelników. Należy tu również uwzględnić ogromną popularność podróżopisarstwa na Wyspach Brytyjskich a także specyfikę tamtejszego rynku wydawniczego, owocującą nie tylko wyraźnym wpisaniem czytelnika w tekst - zarówno na poziomie językowym jak i doboru prezentowanych treści - lecz także bardziej świadomą i wyrazistą autokreacją bohatera-narratora oraz skłonnością do konfabulacji, wynikającymi z chęci podniesienia atrakcyjności przygotowywanych publikacji. Wielu piszących ze swymi pracami wiązało również spore nadzieje na rozwój swej kariery dworskiej czy też naukowej. Wszystkie wymienione wyżej czynniki wywierały istotny wpływ na wizję Rzeczypospolitej prezentowaną w omawianych relacjach. Choć nie ulega wątpliwości, że jednym z ich podstawowych walorów jest zawarta w nich obietnica dokumentalności, przedstawiony tam obraz należy raczej odbierać jako autorską kreacją opisywanego kraju, powstałą przez połączenie osobistych doświadczeń i wrażeń z pobytu w Rzeczypospolitej, wyobrażeń o nim i jego mieszkańcach wyrosłych z odbytych lektur i funkcjonujących stereotypów oraz wspomnianych założeń i celów piszącego. Punktem odniesienia i oceny wynotowanych zachowań, sytuacji i procesów były normy przyjęte w rodzimym kraju podróżników. Co za tym idzie, pozytywna lub negatywna ocena komentowanych zjawisk zależała w głównej mierze od stopnia ich „kompatybilności” z przeniesionym w inne realia systemem wartości i wynikającymi z nich oczekiwaniami. Pozytywnie oceniano więc, wspólne Europie Zachodniej, ślady dziedzictwa kultury antycznej i chrześcijańskiej oraz propagowane przez nie ideały. Sądom krytycznym podlegały elementy obce, utożsamiane z wpływem i kulturą nieznanego, lecz a priori barbarzyńskiego i niebezpiecznego świata Wschodu. Lektura omawianych prac dowodzi, że przybysze z Wysp Brytyjskich zdecydowanie częściej sytuowali Rzeczpospolitą po wschodniej stronie mentalnej mapy Europy lub w najlepszym wypadku przedstawiali ją jako pogranicze cywilizowanej Europy Zachodniej i barbarzyńskiego Wschodu. Prezentacja stanu i bolączek innego kraju, oprócz manifestowania patriotycznej megalomanii, niewątpliwie prowokowała też do dyskusji i rozważania wielu kwestii na polu rodzimym, które w obcym kontekście nabierały jaskrawości i wagi, przysługiwała się też wypracowaniu odpowiedniej taktyki w stosunkach politycznych i gospodarczych z Rzeczpospolitą. Mimo wspomnianej skłonności do ulegania schematom i wynikającej z niej zbieżności opisów, zaznaczyć jednak należy, że każda z przedstawionych relacji nosi na sobie ślad indywidualnych cech, upodobań i poglądów jej autora. Najlepszym tego przykładem są zapiski Hyde’a i Southa poświęcone opisowi tej samej misji dyplomatycznej, a jednak koncentrujące się na zupełnie innych elementach rzeczywistości i nierzadko, w zupełnie inny sposób, interpretujące te same wydarzenia i zagadnienia. Nie ulega wątpliwości, że omawiane relacje peregrynackie przez swą skłonność do schematyzmu, powierzchownego przedstawiania zagadnień i hołdowania stereotypom w znikomym stopniu przyczyniały się do poznania Rzeczypospolitej i zmiany sposobu myślenia o tym kraju w szerszych kręgach odbiorców tego rodzaju literatury (odznaczające się przeważnie większą szczegółowością i rzetelnością sprawozdania poselskie docierały jedynie do ograniczonego kręgu odbiorców). Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że w dużo większym stopniu niż o Rzeczypospolitej mówiły o samych autorach i czytelnikach ich dzieł, będąc projekcją ich oczekiwań, lęków i uprzedzeń. Przeprowadzona analiza pozwala prześledzić i zinterpretować wspomniane zjawiska i zależności, jednocześnie wskazując na uniwersalizm procesu odbierania nowych bodźców przez wielowarstwowy filtr rodzimej kultury oraz indywidualnego sposobu percepcji, posiadanej wiedzy i dotychczasowych doświadczeń. Mimo wspomnianego schematyzmu liczba i zawartość wspomnianych prac potwierdza rosnące zainteresowanie Rzecząpospolitą za granicą. Z polskiej perspektywy warto również docenić zewnętrzne spojrzenie cudzoziemców, zwracających uwagę na zjawiska uznawane przez mieszkańców opisywanego kraju za oczywiste, a przez to niejednokrotnie umykające ich uwadze i nieodnotowane w rodzimej literaturze wspomnieniowej.

This dissertation is devoted to selected (the most characteristic and significant) aspects of the new environment recorded in memoires, itineraries, travel diaries and various kinds of works created as a result of direct experience and information gathered during trips and stays in Poland by travellers from the British Isles at the end of the XVI c. and right through the XVII c. Writers included are: Fynes Moryson, William Lithgow, Peter Mundy, Robert Bargrave, Patrick Gordon, Laurence Hyde, Robert South, Bernard Connor and the anonymous author of A Relation of the State of Polonia. This list of authors and their works is not insignificant – they represent a wide variety of social and material status. Their reasons for visiting Poland and their lengths of stay were also different, these are described in the appendix of the dissertation. The main aim of this work is not only to examine the level and reliability of knowledge about Poland in Western Europe at that time, but primarily to study the impact of a number of complex factors which affected the overview and evaluation of the environment described, such as the influences of the diarists’ cultural backgrounds, the functioning stereotypes of the period, the contemporary political and religious climate, the purpose and length of visits and other factors that affected the individual writer’s perspective. The work begins with an introduction to the assumptions of the project, followed by a chapter devoted to the description of the character of contact between the countries of the Isles and Poland-Lithuania of the period, which helps to establish and explain the later writers’ reactions and opinions. It also describes the various ways of communication and the diffusion of news and information, as well as the degree of its accessibility to wider society and how functioning stereotypes and common opinions were created. The main, analytical, part of the dissertation is devoted to the selected and characteristic aspects of the new surroundings described by the travellers. It covers five areas: the genealogical and historical past of the Polish nation and country, culture and manners, society, political system and religion. Foreign travellers arrived in Poland carrying with them the baggage of expectations and functioning stereotypes. Their travelling experience gave them the unique opportunity to confront these preconceived ideas with reality. Their diaries are the remarkable evidence of that process, coloured by interesting clashes of two disparate cultures and mentalities. In most cases, this process was even more significant because of the diaries’ later publication and influence on a wide circle of readers. Looking carefully at certain points of these clashes allows us to recreate the mental map of Western and Eastern Europe held in the imaginations of the peoples of the British Isles at that time . The types of information we glean from these works and the way they are presented depends a great deal on the chosen genre. Travel diaries and memoirs usually written under the pressure of time, weariness and difficult conditions, provide only basic and imprecise information taken from often barely understood natives and the authors personal observations. In some cases hasty notes were edited and supplemented by additional information gained from various sources when the journey was over. How (and if) the works were edited reflected the purpose of the author in writing them and the anticipation of being published. This required taking into consideration the various needs and expectations of the potential readership. For this reason, some of the aforementioned works are more ambitious as far as composition, scope and specific detail are concerned. The main purpose of their authors was to advise, inform, educate and sometimes amuse their readers, while the description of their actual journey receded into the background. In each of the mentioned fields we can observe particularly clearly the attempt to place Poland in a certain space and reality related to the knowledge and experience of the Western reader. Very often, characterised by mystery, injustice and general backwardness, the described country was a priori assigned to the eastern part of the world. Sometimes only short, selected passages, quite often at odds with the rest of the same work, reveal relatively more objective and analytical thinking. Thanks to these rare glimpses of good intentions to avoid the desire to pigeonhole and judge this new reality by western standards and perspectives, a slight shift in attitude towards Poland-Lithuania started to make a tentative appearance in western Europe, and voices appealing to reject unjust prejudices and stereotypes became stronger.