Zjawisko myślenia kontrfaktycznego. Różnice indywidualne

Celem niniejszej rozprawy było opisanie zjawiska spontanicznego myślenia kontrfaktycznego wraz z jego psychologicznymi determinantami i korelatami. Myślenie kontrfaktyczne (counterfactual thinking, CFT) jest jednym z typów mentalnych symulacji, czyli budowania wyobrażeń hipotetycznych sytuacji lub rekonstruowania zdarzeń, które miały miejsce. Wytworami procesu myślenia kontrfaktycznego są myśli kontrfaktyczne – umysłowe reprezentacje alternatywnych wersji przeszłych zdarzeń, działań, czy stanów. Ludzie mogą angażować się w tworzenie myśli kontrfaktycznych (czyli w myślenie kontrfaktyczne) intencjonalnie, wymuszając je, lub spontanicznie – bez udziału woli. Praca ta koncentruje się przede wszystkim na spontanicznym myśleniu kontrfaktycznym, którego efektem są wyobrażenia lepszych niż faktyczne wersji własnych działań jednostki. Dotychczasowe badania nad CFT skupiały się na generowaniu myśli kontrfaktycznych na temat jednego, najczęściej negatywnego zdarzenia. Choć w literaturze zauważa się, że ludzie tworzą myśli kontrfaktyczne na co dzień, kwestia skłonności jednostki do spontanicznego angażowania się w CFT, która przejawiałaby się w różnych sytuacjach, jest jak dotąd nierozpoznana. Mechanizm tworzenia przez ludzi myśli kontrfaktycznych opisany został w oparciu o trzy koncepcje teoretyczne: teorię norm Kahnemana i Millera (1986), teorię dysonansu poznawczego Festingera (1957/2007) oraz funkcjonalną teorię myślenia kontrfaktycznego Roese i Epstude’a (2017). Na ich podstawie sformułowano pogląd, że szczególną rolę dla aktywowania się spontanicznego myślenia kontrfaktycznego ma doznawanie przez jednostkę wrażenia nienormalności doświadczenia, czy też niezgodności (dysonansu). Ponadto w oparciu o teorie te, a także o teorię dyferencjacji i konsolidacji Svensona (1992), zbudowano argumentację dla stanowiska, że podjęcie działania lub decyzji, jeśli nie towarzyszy im przekonanie o słuszności, jest czynnikiem wystarczającym do pojawienia się CFT. Uzasadniano tym samym, że konfrontacja z informacją o wynikach własnych decyzji lub działań nie jest warunkiem koniecznym do tego, by jednostka angażowała się w myślenie kontrfaktyczne na temat tych decyzji/działań. W pracy dążono do realizacji następujących celów badawczych: (1) Stwierdzenie, czy spontaniczne generowanie przez ludzi myśli kontrfaktycznych na temat lepszych wersji własnych działań może być traktowane jako skłonność wykazująca międzysytuacyjną spójność (w tym odpowiedzi na pytania: (1a) Czy tworzenie przez ludzi myśli kontrfaktycznych ukazujących lepsze wersje własnych działań związane jest jedynie z doświadczaniem zdarzeń o znanych i negatywnych konsekwencjach, czy może także dotyczyć sytuacji, których wynik nie jest znany? (1b) Jeśli myślenie kontrfaktyczne może dotyczyć własnych działań lub decyzji jednostki zarówno o znanych, jak i o nieznanych wynikach, to czy są to dwa odrębne zjawiska?), (2) Określenie, z jakimi cechami psychologicznymi powiązana jest skłonność do spontanicznego angażowania się w myślenie kontrfaktyczne. W celu udzielenia odpowiedzi na powyższe pytania skonstruowano własne narzędzie badawcze – Kwestionariusz skłonności do spontanicznego myślenia kontrfaktycznego (SSMK) oraz dokonano jego psychometrycznej walidacji. Przeprowadzone analizy potwierdziły, że spontaniczne tworzenie przez ludzi myśli kontrfaktycznych jest zjawiskiem wykazującym międzysytuacyjną spójność oraz, że dotyczy zarówno tych decyzji i działań jednostki, których następstwa są znane i negatywne, jak i tych, których wynik nie jest jeszcze znany, lecz których słuszności jednostka nie jest pewna. Analizowany konstrukt okazał się umiarkowanie i dodatnio korelować z cechami wykazującymi do niego teoretyczne podobieństwo: ruminacją o sobie oraz perseweratywnością. Dążąc do rozpoznania psychologicznych podstaw oraz specyfiki zjawiska skłonności do tworzenia myśli kontrfaktycznych o lepszych wersjach własnych działań przeprowadzono trzy badania. Kwestionariusz SSMK wykorzystano w nich do określenia czy i w jakim zakresie spontaniczneangażowanie się w polepszające CFT na temat własnych działań może wiązać się z / być determinowane przez: 1) formalną i treściową charakterystykę zachowania (cechy z Regulacyjnej Teorii Temperamentu Strelaua oraz poczucie własnej skuteczności), 2) charakterystyki procesu podejmowania decyzji (skłonność do stosowania strategii maksymalizowania – wraz z jej podwymiarami – i tendencję do odczuwania żalu podecyzyjnego) oraz 3) preferencje poznawcze jednostki (potrzebę poznawczego domknięcia, wraz z wymiarem zdecydowania i refleksyjność – impulsywność). Tendencja do spontanicznego myślenia kontrfaktycznego korelowała dodatnio z perseweratywnością, reaktywnością emocjonalną, skłonnością do ruminowania o sobie oraz tendencją do stosowania strategii maksymalizowania i odczuwana żalu podecyzyjnego, a także z brakiem pewności siebie zaś ujemnie ze żwawością, rozwagą i zdecydowaniem. Wykazano również, że cechy temperamentu wyjaśniają zmienność skłonności do spontanicznego angażowania się w CFT w większym stopniu, niż preferencje poznawcze jednostki. Z badań wynika, że potrzeba poznawczego domknięcia oraz poczucie własnej skuteczności, nie są związane ze skłonnością do spontanicznego tworzenia polepszających myśli kontrfaktycznych. Rozprawa ta uzupełnia dotychczasowe studia nad myśleniem kontrfaktycznym o narzędzie badawcze umożliwiające pomiar skłonności do spontanicznego angażowania się przez ludzi w polepszające CFT. W pracy tej po raz pierwszy wykazano także, że tendencja do wyobrażania sobie lepszych wersji własnych działań: 1) wykazuje międzysytuacyjną spójność, 2) przejawia się zarówno w sytuacjach o znanych, jak i o nieznanych konsekwencjach, 3) ma podłoże temperamentalne (zwłaszcza w zakresie aspektów czasowych temperamentu), oraz 4) współwystępuje z przejawianiem trudności z podejmowaniem decyzji. W dyskusji wyników skoncentrowano się, przede wszystkim na sformułowaniu wniosków i hipotez dla przyszłych badań, dotyczących mechanizmu spontanicznego angażowania się przez ludzi w myślenie kontrfaktyczne. Przedstawiono między innymi przypuszczenie o związku między skłonnością do spontanicznego angażowania się w polepszające CFT na temat własnych działań a (nie)spójnością obrazu siebie. Zaproponowano także podjęcie problemu związku skłonności do spontanicznego myślenia kontrfaktycznego na temat lepszych wersji własnych działań z dokonywanymi przez ludzi wyborami życiowymi – np. wyborem ścieżki zawodowej. Sformułowano także hipotezę o niższej skłonności przedsiębiorców niż nie-przedsiębiorców do spontanicznego angażowania się w analizowany w tej rozprawie typ CFT.

The aim of this dissertation has been to describe the phenomenon of people’s spontaneous creation of counterfactual thoughts, with its psychological determinants and correlates. Counterfactual thoughts are one type of mental simulations, which build imaginations of hypothetical situations or reconstructing events that have taken place. Counterfactual thoughts are products of the process of counterfactual thinking (CFT), and they represent alternative versions of past events, actions or states. People can engage in creating counterfactual thoughts (i.e. in counterfactual thinking) intentionally, through force or spontaneously (that is without their active will). This work focuses primarily on spontaneous counterfactual thinking, concerning the imagination of better than actual versions of an individual's actions (upward self-focused CFT). Research hitherto carried out on CFT has focused on the generation of counterfactual thought on one, usually negative, event. Although the literature has emphasised that people generate counterfactual thoughts every day, the question of an individual’s inclination towards the spontaneous engagement in CFT, which would appear in different situations, has up to now remained undiagnosed. The mechanism of people creating counterfactual thoughts has been described through the use of three theoretical concepts: Kahneman and Miller's norm theory (1986), the Festinger's theory of cognitive dissonance (1957/2007) and the functional theory of counterfactual thinking of Roese and Epstude (2017). Based on the aforementioned theories, the view was formulated that an individual's impression of an abnormal experience or incompatibility (dissonance), plays a particular role in activating spontaneous counterfactual thinking. Moreover, based upon these theories and Svenson's (1992) theory of differentiation and consolidation, the arguments were also constructed for the stance that taking actions or making a decision, if it is not accompanied by a belief in its correctness, is a sufficient factor to trigger CFT. The argument has therefore been justified that confrontation with information about the results of one's own decisions or actions is not a prerequisite for an individual to engage in counterfactual thinking about these decisions / actions. The work has also aimed at answering the following questions: (1) Can the spontaneous generation of upward self-focused counterfactual thoughts by people be treated as a tendency showing inter-situational consistency? This also involves answering the questions: (1a) Does the creation of counterfactual thoughts, showing better versions of someone’s own activities, relate to both experiencing events with known and negative consequences, or can it also concern situations whose outcome is not known? (1b) If counterfactual thinking can relate to one's own actions or individual decisions about both known and unknown results, are these two phenomena separate? (2) What are the psychological characteristics of the tendency to spontaneously engage in counterfactual thinking? In order to answer the above questions, a unique research tool – The propensity for spontaneous counterfactual thinking questionnaire (SSMK) – has been constructed and psychometrically validated. The analyses confirmed that the spontaneous creation of counterfactual thoughts is a homogeneous phenomenon and demonstrates inter-situational coherence. This concerns both the decisions and actions of an individual, whose consequences are both known and negative, and those whose results are not yet known although the person is unsure whether the decision was a good one or not. The analysed construct turned out to be moderately and positively correlated with features exhibiting a theoretical similarity to it: rumination about oneself and perseverance. Three tests were carried out in order to determine the relationship of the tendency to create counterfactual thoughts of better versions of their own actions with some psychological features. The SSMK questionnaire was used to determine whether and to what extent spontaneous involvement in upward CFT on one’s own activities may be determined by: 1) the formal and content characterisation of behaviour (characteristics of the Strelau’s regulative theory of temperament and self-efficacy), 2) the characteristics of the decisionmaking process (the tendency to apply the maximisation strategy - along with its subdimensions - and the tendency to feel regret) and 3) the cognitive preferences of the individual (the need for cognitive closure, along with the dimension of decisiveness and reflexivity - impulsiveness). The tendency to engage in spontaneous upward self-focused counterfactual thinking is positively correlated with perseverance; emotional reactivity; the tendency to ruminate about oneself; applying a maximising decision making strategy; experiencing post-decisional regret and a lack of self-confidence. It also negatively correlates with abruptness, prudence and decisiveness. It was also shown that temperament features explain the variability of the propensity to spontaneously engage in CFT to a greater extent than the dimensions of cognitive functioning. From the research, it occurred that the need for cognitive closure and the sense of self-efficacy turned out not to be significantly related to the tendency to spontaneously create counterfactual thoughts. This dissertation complements previous studies on counterfactual thinking with a research tool that allows for measuring the propensity of people to spontaneously engage in upward self-focused CFT. In this work, it was also shown for the first time that the tendency to imagine better versions of one's own actions: 1) shows inter-situational consistency, 2) manifests itself in both known and unknown consequences, 3) has a temperamental basis (especially in terms of temporal aspects of temperament), and 4) co-occurs with the difficulty of making decisions. The discussion focused mainly on the formulation of conclusions and hypotheses for future research on the mechanism of the spontaneous engagement of people in counterfactual thinking. Also presented was the assumption concerning the relationship between the tendency to spontaneously engage in upward CFT on their own actions and self-concept clarity. It was also proposed to take up the problem of the relationship of propensity to spontaneously engage in counterfactual thinking about better versions of one's own actions with people's life-choices (for example choosing a career path). The hypothesis was also formulated about the lower tendency of entrepreneurs than non-entrepreneurs to spontaneously engage in the type of CFT analysed in this dissertation.