Pustelnik z 69 ulicy Jerzego Kosińskiego – aspekty intertekstualności

Praca doktorska Pustelnik z 69 ulicy Jerzego Kosińskiego – aspekty intertekstualności przedstawia propozycję nowego odczytania powieści stanowiących dorobek prozatorski Jerzego Kosińskiego, z perspektywy lektury intertekstualnej i kulturowej, ze szczególnym naciskiem na ostatni tekst tego autora. W części wstępnej pracy zaproponowana jest metodologia badań, oparta w głównej mierze na wysunięciu postulatu o sieciowej konstrukcji tekstu Pustelnika z 69 ulicy, wokół której to koncepcji organizowane są pozostałe teksty, analizowane w pracy. Ujmowane są one jako aspekty tekstu Pustelnika, a więc teksty pomocnicze i funkcjonujące w jego sieci zależności intertekstualnych horyzontalnie, w odróżnieniu od relacji zależności czy podległości ujmowanej wertykalnie. O ile bowiem Pustelnik istnieje jako osobna książka i byt literacki, o tyle jego odczytanie zostaje uzupełnione i wzbogacone o kolejne warianty interpretacyjne dopiero w zestawieniu z pozostałymi powieściami Kosińskiego (działanie to określone jest mianem aspektu wewnętrznego), a także z powieściami innych autorów, dzielącymi podobną organizację intertekstualną (które to działanie z kolei nazywane jest aspektem zewnętrznym). W części wstępnej zaprezentowany jest również stan badań nad intertekstualnością, zwracający uwagę na atrakcyjność metodologiczną pewnych ujęć i ich wyższą operatywność nad innymi, dążący jednak do pozostawienia miejsca na swobodny dobór narzędzi używanych do badania kolejnych tekstów. W tej części pracy szczególna uwaga zwrócona jest na zagadnienia cytatu oraz problematykę przekładu i przekładoznawstwa, w ujęciu rozumiejącym go jako aspekt procesu cytowania. We wstępie znajduje się również wprowadzenie podziału na sieć wewnętrzną i zewnętrzną, które wiążą się z funkcjonowaniem odpowiednio intra- i intertekstualności. Taki podział tekstu o sieciowej budowie motywowany jest wyodrębnieniem ruchu organizującego i przenikającego tekst zorganizowany intertekstualnie, skierowanego odpowiednio do jego wnętrza i ku zewnętrzu. Rozpoznania wstępne, jak również postulowane kategorie badawcze, oparte są w znacznym stopniu na filozofii tekstu i języka prezentowanych z jednej strony przez Jacquesa Derridę a z drugiej przez Gilesa Deleuze` a. Przedstawiane w kolejnych analizach propozycje czytania konkretnych utworów literackich zaś bazują na zaproponowanym podziale i klasyfikacji ze względu na postulowaną przynależność do jednego z rodzajów intertekstualności. Zagadnienia analityczne wypełniają rozdziały pierwszy i drugi. W rozdziale pierwszym głównym tematem są nowe odczytania ośmiu wczesnych powieści Kosińskiego, nadające nowy wydźwięk dotychczasowym interpretacjom, poprzez odejście od preferowanych w krytyce ujęć biograficznych i kontekstów sytuacyjnych, dotyczących życia prywatnego pisarza. Proponowane odczytanie opiera się na analizie tekstowej, ze szczególnym naciskiem na obserwowanie wzrastającej intertekstualności tych powieści, począwszy od fazy wstępnej, w której zauważyć można polifoniczność tekstu (jak ma to miejsce w Malowanym ptaku i Krokach), przez fazę pośrednią intertekstualności ujawnionej (w takich powieściach, jak: Wystarczy być, Diabelskie drzewo czy Cocpit), aż do fazy dojrzałej, gdzie intertekstualność osiąga swą pełną formę w relacji tekst – rzeczywistość (nasycane są nią wszystkie następne powieści począwszy od Randki w ciemno, kulminację zaś stanowi oczywiście Pustelnik). Część ta jest zatem zasadniczo poświęcona tekstom stanowiącym aspekt wewnętrzny wobec Pustelnika z 69 ulicy. Należy oczywiście podkreślić, że w każdym konkretnym przypadku, powieść zawiera zarówno aspekt zewnętrzny, jak i wewnętrzny, a dynamiczna równowaga obu gwarantuje jej czytelność i podstawową choćby atrakcyjność odbiorczą. Propozycja klasyfikacji jest zatem konstatacją formy dominującej i przeważającej w pewnej reprezentatywnej klasie powieści. W drugim rozdziale analitycznym poruszone są zagadnienia, które można schematycznie ująć w trzy główne bloki zagadnień: część wprowadzająca do analizy tekstu Pustelnika z 69 ulicy; analiza tego tekstu obejmującą takie zagadnienia, jak: mechanizm intertekstualności i intratekstualności, kwestie kulturowe, podmiotu, płci biologicznej i kulturowej, języka, historii i Holocaustu oraz kwestia autofikcji i fanfikcji. Po wstępnych rozpoznaniach na temat fenomenu Kosińskiego jako pisarza i postaci medialnej, próbie ujęcia statystycznego jego popularności i pobieżnym streszczeniu fabuły powieści (część pierwsza), poruszane są zagadnienia szczegółowe. Tekst analizowany jest jako wzorcowy przykład tekstu zorganizowanego intertekstualnie, w którym dominujący jest ruch otwierający tekst oraz sieci zewnętrzne. Główną zasadą go organizującą jest intertekstualność, przenikająca wszystkie jego poziomy, począwszy od budowy fabuły, przez język, konstrukcję podmiotu, aż po ujęcie historii. Analiza rozbita jest jednak dla czytelności wywodu na kolejne zagadnienia, wspomniane wyżej. Zagadnienia sieciowej organizacji tekstu oraz szczegółowych kwestii intertekstualności poruszone są także przy omawianiu wszystkich wyróżnionych zagadnień, jak bowiem się okazuje, kategoria ta w Pustelniku zdecydowanie pozwala na ich wspólne ujmowanie. Dla przykładu, rozpad i dyskursywizacja podmiotu w tej perspektywie odbywa się głównie na skutek działania intertekstów. Podlegają mu również takie aspekty, jak fabuła czy język, historia zaś zyskuje nową formułę, w perspektywie prywatnej, faktu-dla-siebie, pozwalając uznać za doświadczenie (historyczne) to, co podmiot za nie uzna, a nie obligatoryjnie to, co jest „prawdą” w rozumieniu badaczy. Zagadnienie to splata się również bezpośrednio z kwestią autofikcji, oryginalnego tworu Kosińskiego, zastępującego tradycyjną formę gatunku autobiografii oraz fan fikcji. Te dwa terminy zastosować można do dwu stron podobnego ideowo zjawiska. Oparte jest ono na tworzeniu wizerunku zewnętrznego bohatera (w tym wypadku pisarza), przez, z jednej strony, niego samego (auto), z drugiej zaś, przez jego czytelników (fan), poprzez wpisywanie go, jako bohatera, we własną opowieść, ufikcyjnianie go jako postaci. Działania te pełnią funkcję działań intertekstualnych, mieszczących się w polu sieci zewnętrznej, odsyłającej odbiorcę poza tekst. Materiałem bowiem nawiązań czynionych w tej odmianie jest świat zewnętrzny wobec tekstów bohatera, ale mu najbliższy – jego własna biografia, życio-opisanie. Zatem prezentowane tu zjawiska auto- i fan-fikcji rozpatrywane są w kontekście działań intertekstualnych właśnie, jako specyficznych form ujęcia procesu wpisywania podmiotu w tekst, utekstowienia instancji nadawczej, narratora i bohatera jednocześnie. Zarówno bowiem auto-, jak i fan-fikcja, jest działaniem typowo intertekstualnym, przyjmującym założenie o najszerszym, spośród ujęć proponowanych w tej pracy, rozumieniu kategorii intertekstualności. W tym rozumieniu stawia się znak równości między cytowaniem z tekstu pisanego, opublikowanego, a cytowaniem z biografii, prze-pisanej jako tekst własny (autofikcja) lub tekst cudzy (fan fikcja). Jak bowiem wynika z licznych wypowiedzi Kosińskiego, biografia jest dla niego gatunkiem bliskim fikcji, polem eksperymentów i gier. W związku z tym, za każdym razem, niezależnie od tego, kto jest autorem wypowiedzi, otrzymujemy fikcję w miejsce poszukiwanej i pożądanej auto-bio-grafii, opisu zgodnego z „rzeczywistością”, z „faktami”, „wydarzeniami autentycznymi”. Pisarstwo Kosińskiego wprost, lecz i pośrednio, pokazuje, że w czasach współczesnych, w tzw. kulturze ponowoczesnej, nie ma możliwości dotarcia do tego, co autentyczne, gdyż „rzeczywistość”, „fakty” i „autentyzm” są słowami, które muszą być pisane w cudzysłowie, lub przekreślone, ich treści bowiem są zapośredniczone i zniekształcone przez medium podawcze. Analizie poddane zostają trzy teksty: Janusza Głowackiego, Goodnight Dżerzi, Agate Nesaule, In love with J. K. i opowiadanie Brychta, Sprawy rodzinne, stanowiące swoiste realizacje tego modelu pisarstwa. W trzeciej części bloku analitycznego znajdują się natomiast teksty stanowiące aspekt komparatystyczny wobec Pustelnika. Na podstawie klasyfikacji dominujących zabiegów i mechanizmów intertekstualnych stosowanych w tej książce, jak również we wcześniejszych tekstach Kosińskiego, zestawiona jest ona z dwoma polskimi tekstami wykazującymi podobne ukierunkowanie pod względem ruchu tekstu i tym samym typu intertekstualności, którą reprezentują. Materią porównania jest jednak nie poziom fabularny, czy też inny aspekt (kulturowy, ideologiczny itp.) omawianych tekstów, lecz warstwa intertekstualnego ich organizowania. Mechanizmy, techniki i schematy intertekstualne wykorzystywane przez Kosińskiego są również stosowane oraz tematyzowane w innych utworach, powstałych wcześniej niż ostatnia powieść autora Malowanego ptaka. Pierwszym z przywołanych tu tekstów jest Doskonała próżnia Stanisława Lema, jako realizująca strategię sieci zewnętrznej, w jej odmianie intertekstualności fikcyjnej. Drugim zaś Fabulant Anny Burzyńskiej, reprezentujący tę samą sieć, acz w odmianie ujawnionej. W analizie Doskonałej próżni omawiam przede wszystkim stan badań, proponuję również własne odczytanie tekstu oraz pokazuję, że typ intertekstualności fikcyjnej jest zabiegiem stosowanym przez Kosińskiego w tych miejscach jego powieści, które odnoszą do wirtualnych tekstów, bądź tekstów (w ujęciu szerokim, a zatem również wydarzeń wszelkiego typu), których referencja jest niepewna – znana jedynie autorowi, poza tym pozostająca, być może celowo, w sferze potencjalnego odczytania. W analizie Fabulanta natomiast zwracam uwagę na fakt, że intertekstualność ujawniona funkcjonuje w nim na dwa sposoby, w odmianie obligatoryjnej, otwarcie narzucającej się odbiorcy poprzez wyróżnioną formę graficzną, oraz w odmianie fakultatywnej, wprowadzanej za pomocą kryptocytatów. Wskazuję, że innowacyjnym elementem wprowadzanym przez tę powieść jest ponadto aktywizacja kategorii intertekstualności na wielu poziomach jej funkcjonowania. Przejawia się ona w analizowanej powieści na poziomie struktury (mechanizmy włączania tekstów cudzych we własny), na poziomie budowy podmiotu (podmiot zdyskursywizowany), na poziomie odbiorcy (interpretant), oraz na poziomie relacji tekst-rzeczywistość (w takich aspektach zagadnienia, jak kulturowo-historyczny, z dominującą kwestią postmodernizmu w literaturze polskiej oraz społeczny, skupiający się na diagnozie kondycji pisarza i literatury w czasach współczesnych). Zakończenie pracy zbiera wnioski z wielostronnej analizy Pustelnika z 69 ulicy. Teza o sieciowej konstrukcji tekstu zorganizowanego intertekstualnie potwierdza się na analizowanym przykładzie: tekst tego typu posiada wyjątkowo wysoki wskaźnik intertekstualności, a jego odczytanie zostaje znacząco wzbogacone przez ujęcie jego struktury jako sieci, o dwu ruchach przepływu treści, do wewnątrz i na zewnątrz. Mimo bowiem, że powieści Kosińskiego w takim omówieniu układają się w dość spójną całość interpretacyjną, ujmowaną wspólnie, niemal jako jedną powieść w kilku częściach, stanowią naturalnie osobne teksty. Na poziomie poszczególnych powieści mamy do czynienia z otwieraniem się tekstu i z oboma typami wprowadzenia tekstów obcych – zarówno z intertekstualnością ujawnioną, jak i fikcyjną. Kolejne typy intertekstualności jednak, jak również oba wektory ruchu, dążą w ostateczności do pewnego zatarcia i utożsamienia ich wariantów, a każdy aspekt może być równie dobrze zinterpretowany jako forma mu przeciwstawna. Pozwala to na postawienie tezy o zacieraniu się w tego typu powieściach schematycznego podziału binarnego na zewnętrze i wnętrze, a więc dokonywania się w nich swoistej eliminacji poza-tekstu. Wszystkie powyższe twierdzenia prowadzić mają ostatecznie do propozycji umieszczenia powieści o sieciowej konstrukcji, zorganizowanej intertekstualnie, w szerszej perspektywie i uznanie jej za stanowiącą swego rodzaju etap schyłkowy rozwoju powieści jako takiej. Powieść o sieciowej konstrukcji jest formą powieści ponowoczesnej, zbliżoną również rodzajowo do powieści autotematycznej, czy sylwy. Jako taka łączy ona elementy gry z biografią i autotematyzmem oraz dodaje aspekt rozbicia formalnego (podobnie, jak powieści eksperymentalne). Osiąga zatem formę skrajną, diagnozując swój rozpad na każdym poziomie (podmiot, fabuła, gatunek, literatura jako taka). Diagnoza ta pozostaje nadto zbieżna z zakończeniem ostatniej powieści Kosińskiego, w której nadmiar świadomości technicznej, filozoficznej, kulturowej, ale też nadmiar tekstualnych gier, udoskonalenia technik pisarskich i wykluczanie postaci odbiorcy, doprowadza do zaniku formy powieściowej z przypisywaną jej przez tradycję specyfiką gatunkową. Powyższe prowadzi także do zawieszenia tradycyjnego dążenia do stworzenia rozpoznawalnego i charakterystycznego stylu (oraz przywiązania do niego), który jednocześnie świadczyć by miał o podmiotowości i wyjątkowości, odrębności pisarza-autora. Odrzucenie tego typu myślenia powoduje niemożność uzyskania spójnego tekstu, co tematyzowane jest również w nim samym, jako niespójnego wytworu niespójnego autora. Problem borykania się podmiotu z własnym, jednostkowym doświadczeniem, wywołuje analogiczny problem z jego produktem, jakim jest literatura. Na pytania w tej kwestii, jakie zadają sobie liczni badacze, odpowiedzi są różne. Jednak w kontakcie z książką typu Pustelnika uprawnione wydaje się być twierdzenie, że produkt ów nie może być ontologicznie różny od jego wytwórcy. Analiza kolejnych zagadnień, w tym zwłaszcza służących włączaniu w powieść elementów biograficznych (poprzez mechanizm autofikcji i fan fikcji) pokazuje, że tekst-produkt jest w zasadzie od podmiotu-pisarza nieoddzielny. Wszystkie te czynniki wpływają niekorzystnie na czytelność i atrakcyjność odbiorczą, a tym samym przyczyniają się do stopniowego zaniku zainteresowania tego typu literaturą, zarówno ze strony pisarzy, jak i czytelników.