Podręczniki zintegrowane dla edukacji wczesnoszkolnej - koncepcja autorów a perspektywa uczniowska

Podręcznik, powszechnie utożsamiany z książką opracowaną specjalnie na potrzeby szkolnictwa, należy do najstarszych konwencjonalnych środków dydaktycznych stosowanych w nauczaniu. Pomimo wzrastającej liczby konkurentów, nowoczesnych i multimedialnych pomocy, broni on swej nadrzędnej pozycji na wszystkich etapach kształcenia. Jest tym, co obok przygotowania i umiejętności nauczycieli, warunków edukacyjnych i programów nauczania, może przesądzać o osiąganych rezultatach oraz jakości procesu kształcenia. Niniejsza rozprawa doktorska jest studium poświeconym analizom teoretycznym i empirycznym podręcznika zintegrowanego. Osadzona została między dwoma perspektywami, dorosłego – autora, wydawcy i przewodnika w pracy z podręcznikiem i dziecka – jego codziennego odbiorcy. Przedmiotem badań rozprawy doktorskiej była analiza najpopularniejszych podręczników zintegrowanych dla edukacji elementarnej pod kątem pełnionych przez nich funkcji. Wyniki analiz pakietów edukacyjnych zostały pogłębione o opinie trzecioklasistów dotyczące roli i miejsca podręcznika we współczesnej szkole oraz opis ich doświadczeń związanych z używaniem tego środka w edukacji. Dysertacja złożona jest z dwóch części. W pierwszej przedstawione zostają teoretyczne rozważania na temat podręcznika do edukacji wczesnoszkolnej. Część druga stanowi analizę badawczą. W części teoretycznej, czytelnik może zapoznać się z definicjami podręcznika, funkcjami, jakie spełnia on w edukacji dzieci, historyczną ewolucję tego środka na przestrzeni wieków, argumentami adwersarzy i zwolenników wykorzystania książek w edukacji najmłodszych. W rozdziałach teoretycznych odbiorca może odnaleźć także kwestie formalne związane z zasadami zatwierdzania podręczników do użytku szkolnego, zmianami w ofercie rynkowej podręczników do edukacji wczesnoszkolnej, konsekwencjami zniesienia monopolu wydawnictw oraz nową reformą podręcznikową, wprowadzającą jeden bezpłatny elementarz do klas pierwszych szkoły podstawowej. Zwieńczeniem pierwszej części pracy jest przedstawienie merytoryczno – dydaktycznego oraz analityczno-dyskursywnego podejścia w badaniach nad podręcznikiem. Książki do nauki zaprezentowane zostały tu nie tylko jako pomoce dydaktyczne, ale także teksty kulturowe, stanowiące jedno ze źródeł wiedzy o świecie. Dokonany przegląd literatury dotyczył obrazu świata prezentowanego w podręcznikach szkolnych, problemu „innego”, stereotypów płci i androcentryzmu językowego, przystawalności podręczników do świata medialnego oraz rezultatów porównania dyskursu podręcznikowego z dyskursem dziecięcym. W przedstawieniu podręczników z punktu widzenia konwencjonalnego, nacisk położony został na treści językowe i matematyczne obecne w pakietach edukacyjnych dla najmłodszych. Badania własne przeprowadzono przy zastosowaniu podejścia jakościowego. Wykorzystana została tu analiza dokumentów (metody nieinwazyjne) oraz wywiady fokusowe (paradygmat interpretatywny), badania partycypacyjne z udziałem trzecioklasistów pogłębione egzemplifikacją wytworzonych w ich toku wytworów – samodzielnie zaprojektowanych przez dzieci zadań podręcznikowych. W pracy poszukiwane były odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jakie umiejętności poznawcze i społeczne uczniów klas początkowych są rozwijane z wykorzystaniem zadań proponowanych w wybranych podręcznikach dla edukacji wczesnoszkolnej? 2. Jaka jest opinia uczniów klas trzecich na temat podręczników szkolnych, które wykorzystują na zajęciach? Celem podjętych badań była analiza najczęściej wykorzystywanych pakietów edukacyjnych do kształcenia zintegrowanego (Tropiciele, WSiP, Od A do Z, Didasco, Elementarz XXI wieku, Nowa Era) z uwzględnieniem aspektu merytoryczno – dydaktycznego (podejście konwencjonalne) i analityczno-dyskursywego (podejście socjalizacyjne). Podręczniki, zeszyty ćwiczeń i materiały dodatkowe badane były pod względem funkcji badawczo-motywacyjnej (z podziałem na pozytywne i negatywne przykłady jej realizacji w ramach edukacji językowej, matematycznej i przyrodniczej) oraz informacyjno-strukturyzacyjnej (z podziałem na podejście konwencjonalne - obszar tekstowy i pozatekstowy (przykłady pozytywne i negatywne) oraz podejście socjalizacyjne (przykłady pozytywne i negatywne). Analiza treści podręczników została zestawiona z opiniami uczniów klas trzecich na ich temat. Uczestnikami wywiadów fokusowych, byli uczniowie edukacji wczesnoszkolnej z województwa mazowieckiego, wykorzystujący jeden z trzech pakietów zanalizowany w drugiej części dysertacji. Łącznie przeprowadzono trzydzieści sześć wywiadów fokusowych wśród dwustu sześćdziesięciu czterech uczniów z dwunastu klas trzecich. Zestawienie dyskursu podręcznikowego z dyskursem uczniowskim, perspektywy dorosłego z perspektywą ucznia, wypada na niekorzyść tych pierwszych. Wydawcy podręczników, nauczyciele zdają się nie dostrzegać ogromnego potencjału dziecka. Za pozornym konstruktywistycznym założeniem stojącym u podstaw podręcznika, stoi jego czysto transmisyjna realizacja. Zbyt często proponuje się i wykorzystuje w pracy z dziećmi zadania nie uwzględniające ogromnych możliwości rozwojowych uczniów. Ćwiczenia z poważnymi błędami językowymi, polecenia niezrozumiałe, zadania bezsensowne lub schematyczne, konwergencyjne, odtwórcze, nie nawiązujące do konkretnego kontekstu, skutecznie demotywujące dziecko do nauki, narzucające mu strategie postępowania, uciekające się do werbalizmu obrazkowego. Opinie dzieci na temat funkcjonowania polskiej szkoły również są niezwykle krytyczne. Trzecioklasiści dostrzegają wiele mankamentów, proponują swoją wizję organizacji procesu nauczania. Cechują się rozbudowaną wiedzą na temat mechanizmów uczenia się, dydaktyki, dojrzałą refleksją w dziedzinie edukacji i kreatywnością w propozycjach jej modyfikacji. Jak wynika z wniosków płynących z rozprawy, podręcznik staje się tym, co pogłębia przepaść między światem dziecka i światem dorosłego, zabija motywację do nauki, blokuje twórcze działanie. Ukazane w pracy, stosowane w podręcznikach i na zajęciach szkolnych rozwiązania mogą stać się przydatne w recenzji jakościowej tworzonych i wykorzystywanych materiałów dydaktycznych. Autorefleksji powinni dokonać tu nie tylko autorzy i wydawcy podręczników, ale również nauczyciele pracujący z podręcznikiem w sposób odtwórczy i bezrefleksyjny, uciekający się do swoistej kartomanii i fetyszyzacji tego środka dydaktycznego.

IStudent’s book, commonly associated with a book created for educational purpose, is one of the oldest, conventional tools used in teaching. Despite of the growing number of competitors such as modern and multimedia tools, student’s book still fights for its superior position on every level of education. Together with preparation, teachers’ competence, educational environment, and curriculum, book is a factor which can determine the educational outcome and the quality of educational processes. This doctor’s dissertation is a study concentrated on the theoretical and empirical analysis of integrated student’s book. It presents two different perspectives. One of an adult – author, publisher, and teacher-guide and a child – a common user. The subject of the dissertation was analysis of the most popular integrated student’s books for early education with a focus on their functions. Results of the analysis of the student’s book sets were enriched by the third graders’ opinion about student’s book function and place in contemporary school and a description of their experience using this educational tool. The dissertation composes of two parts. The theoretical reflection is presented in the first part. The second part is the research analysis. In the theoretical part, readers can familiarize themselves with the definitions of student’s book, its functions in children education, its historical evolution through ages, arguments of opponents and supporters of using books in elementary education. In this part of the dissertation, reader can also find out about the formal matters connected with approving student’s books to be used in schools, changes in market offer of student’s books in early education, consequences of abolition of publishers’ monopoly, introducing one, free primer for first class of primary school. Substantial-didactic and analytic-discursive approach in student’s book research is presented at the end of the first part of the dissertation. Books were presented not only as didactic tools but also as cultural texts being one of the sources of knowledge about the world. Review of a technical literature concerned an image of the world presented in the student’s books, problem of “the different”, gender stereotypes and language androcentism, student’s books accordance with media world as well as the results of comparison of book versus children discourse. In student’s book presentation from the conventional point of view, the emphasize was put on lingual and mathematics content present in educational sets for the youngest students. My own research was conducted using quality approach. Documents analysis (noninvasive methods) and focus interviews (interpretative paradigm) were used here together with participation research involving 3rd graders and examples of their creativity – student’s book exercises designed by them. In the dissertation, I tried to answer the following research questions: 1. What social and cognitive skills of the youngest students are developed using suggested tasks from chosen student’s books for early education? 2. What is the opinion of third grade students about student’s books used during classes. The main aim of the research was the analysis of the most frequently used educational sets of student’s books for integrated education (Tropiciele, WSiP, Od A do Z, Didasco, Elementarz XXI wieku, Nowa Era) taking under consideration the substantial-didactic aspect (cognitive approach) and analytic-discursive (socializational approach). Student’s books, workbooks and additional materials were researched considering the exploratory-motivational function (including a division into positive and negative examples of its realization in language, mathematics and environmental education) and information-structuralization function (including a division into cognitive approach – text and non-text area (positive and negative examples) and socializational approach (positive and negative examples). The analysis of the student’s books was juxtaposed with the opinion of third grade students about student’s books. The participants of focus interviews were early education students from Mazovia Province, who used one of the three sets of student’s books analyzed in the second part of the dissertation. All in all, 36 focus interviews were conducted among 264 participants from 12 different third grade classes. Juxtaposing the student’s book discourse with student discourse, adult with student perspective turns out unfavorably for the first. Student’s books publishers and teachers seem not to notice a huge children potential. Behind the apparent constructivist assumption at the base of student’s book, lays its clear transsmisive realization. Tasks that do not take under consideration a vast developmental potential of students are too frequently suggested and used in work with children. Exercises with serious language mistakes, uncomprehensive instructions, tasks which are senseless or schematic, convergent, imitative, not connected with a certain content can easily demotivate children and discourage them from learning. Children opinions about functioning of Polish school are also very critical. Third graders notice a lot of drawbacks, suggest their own vision of organizing the process of learning. They have expanded knowledge about the mechanisms of learning, didactics, mature reflections in area of education, and creativity in ideas of modifying it. As presented in the results of my dissertation, student’s book is something that enlarges the gap between children’s and adults’ world. It kills motivation and blocks creativity. The solutions presented in the dissertation, used in the student’s books and during classes can be useful in quality review of created and used educational materials. A self-reflection should be made not only by authors and publishers of student’s books but also teachers working with them in imitative and thoughtless way using this educational tool in fetishistic way.