Nauczanie pisanych form narracyjnych uczniów z ASD na etapie szkoły podstawowej (na przykładzie opowiadania i kartki z pamiętnika)

Niniejsza rozprawa doktorska jest zestawieniem i analizą dwóch zagadnień: nauczania form wypowiedzi (edukacji tekstotwórcza w kształceniu językowym) oraz pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i próbą odpowiedzi na pytanie – Jak rozwijać wiedzę, świadomość i kompetencje tekstotwórcze (w odniesieniu do funkcjonalnego modelu nauki o języku/języka) u uczniów z ASD na drugim etapie edukacji w szkole podstawowej? W jaki sposób uczyć tworzenia tekstów narracyjnych uczniów szkoły podstawowej posiadających specyficzne potrzeby edukacyjne i całościowe jakościowe zaburzenia w komunikowaniu się wynikające z diagnozy ASD? Zaprezentowane rozważania mają charakter interdyscyplinarny, czerpią przede wszystkim z doświadczeń i stanu badań z zakresu lingwodydaktyki, psychiatrii (neurologii) i psychologii oraz pedagogiki (dydaktyki). Skupiają się na pisanych formach narracyjnych: opowiadaniu i kartce z pamiętnika ze względu na obligatoryjną obecność tych form w kształceniu polonistycznym na etapie szkoły podstawowej (wprowadzanych w prostej formie już na pierwszym etapie edukacji, czyli na poziomie klas 1-3). Praca podzielona jest na wstęp, pięć głównych rozdziałów i podsumowanie. W części teoretycznej zostały omówione kolejno następujące zagadnienia: ASD, tekst w kształceniu polonistycznym, opowiadanie i kartka z pamiętnika jako przykłady pisanych form narracyjnych. Pierwszy rozdział części teoretycznej to prezentacja stanu badań dotyczących autyzmu i jego definiowania w literaturze czterech dziedzin naukowych zajmujących się ASD. Zawiera genezę i opis badań nad autyzmem (ASD) w psychiatrii, neurologii i psychologii, a także wyjaśnia kolejne definicje tego zaburzenia i podaje symptomy klasyfikujące dane zaburzenie. Następnie przedstawiono znaczenie pojęcia ASD w pedagogice. Istotny jest fakt, że specjaliści przekierowali swoje zainteresowania tym zaburzeniem na praktyczne działania ukierunkowane na teorie służące poprawie funkcjonowania dzieci z ASD w środowiskach społecznych, jakimi są przedszkola i szkoły. Drugi rozdział części teoretycznej zawiera wyjaśnienia kluczowych pojęć z zakresu polonistyki. Punktem wyjścia jest teza o tekstocentrycznym charakterze kształcenia polonistycznego. Ten rozdział podzielony jest na trzy podrozdziały opisujące coraz węższe pojęcia z zakresu edukacji tekstotwórczej: tekst pisany, tekst uczniowski, opowiadanie i kartka z pamiętnika. Część badawcza składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy jest wprowadzeniem do części analitycznej, opisuje: cel, sposób prowadzenia badań i grupę badawczą, prezentuje hipotezy i wstępne wnioski kluczowe dla dalszego etapu analizy prac uczniowskich. W rozdziale 3.3. Twórcze pisanie czy realizacja formy?- dokonuję omówienia dwóch wymiarów nauczania form narracyjnych i realizacji wypowiedzi pisemnych przez uczniów na poziomie klas 4-6 szkoły podstawowej: twórczego pisania oraz praktycznego ćwiczenia językowego, polegającego na zredagowaniu narracji wokół komponentów i cech formalnych. Prezentuję i omawiam stworzone przez siebie schematy opowiadania i kartki z pamiętnika, pomocne uczniom z ASD w tworzeniu wypowiedzi pisemnych. Zaprezentowane przeze mnie schematy stanowiły ważny element w procesie badawczym, ponieważ uwzględniały specyficzne trudności i potrzeby uczniów z ASD, odpowiednio dostosowane łączyły treści kształcenia językowego z celami terapeutycznymi (i funkcjonalnością). Pomogły badanym zrozumieć konkretną formę narracyjną i jej stylistykę, przypominały o cechach językowych niezbędnych w prawidłowym redagowaniu wypowiedzi, które posłużyły jako materiał badawczy rozprawy. Materiał badawczy stanowią dokumenty szkolne (orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej) poszczególnych uczniów oraz prace (testy osiągnięć szkolnych) realizujące te dwie formy gatunkowe, pisane na przestrzeni trzech lat (od klasy czwartej do klasy szóstej szkoły podstawowej) przez uczniów z ASD uczących się w szkole podstawowej z oddziałami integracyjnymi. Kolejne dwa rozdziały (4 i 5) właściwej części analitycznej zawierają analizę i wnioski materiału badawczego - tekstów uczniowskich tworzonych przez uczniów z ASD na przestrzeni lat 2012 - 2019. Analogicznie rozdziały 4 i 5 podzielone są na podrozdziały szczegółowo opisujące poszczególne elementy warstwy tekstowej oraz poziomy analizy tekstów uczniowskich (zgodnie ze schematami zaprezentowanymi w rozdziale 3.). Są to odpowiednio: 1. Poziom umiejętności na początku klasy czwartej 2. Komponenty formalne 3. Spójność i poprawność językowa 4. Oryginalność narracji 5. Ortografia i interpunkcja Punktem wyjścia w badaniach nad rozwojem umiejętności tekstotwórczych jest test diagnozujący, sprawdzający poziom opanowania podstawowych treści z pierwszego etapu edukacji, przeprowadzony na początku klasy czwartej, czyli odpowiednio w latach 2012, 2013, 2015, 2016. Testy diagnozujące nie były dostosowane do specyficznych trudności wynikających z dysfunkcji i zaburzeń uczniów, miały sprawdzać poziom wiedzy każdego badanego ucznia w odniesieniu do normy. Natomiast w niewielkim stopniu różniły się od siebie w poszczególnych latach treścią i poleceniami. Analiza materiału badawczego, komentarze i wnioski poparte są także obserwacją pedagogiczną uczniów w danych zespołach klasowych, prowadzoną w ramach codziennej, czynnej pracy nauczyciela języka polskiego w jednej z warszawskich szkół podstawowych z oddziałami integracyjnymi.

This doctoral dissertation is a juxtaposition and an analysis of two issues: students with special educational needs and teaching forms of expression as well as an attempt to answer the question: how to develop knowledge, language awareness and text creation skills (a functional model of teaching) among students with ASD (autism spectrum disorder) on the second educational level in elementary school? Considerations presented in this dissertation are interdisciplinary, they mainly draw from experiments and the status of research from linguodidactics, psychiatry (neurology) and pedagogy (didactics). The dissertation centres on written narrative forms: a narrative essay and a page from a diary due to the fact that these two forms are obligatory in Polish education in elementary school (these forms are introduced in a simplified manner at the first level of education in grades from first to third). The dissertation in divided into an introduction, five main chapter and a conclusion. The theoretical segment on the dissertation concentrates on discussing the following issues: ASD, the text in Polish education, a narrative essay and a page from a diary as the example of written narrative forms. The first chapter of the theoretical segment in a presentation of the status of the research considering autism and its definition in literature of four scientific areas dealing with ASD. The chapter contains the genesis and the description of research on autism (ASD) in psychiatry, neurology and psychology and also it explains subsequent definitions of this disorder along with presenting symptoms that classify given disorder. Afterwards, the meaning of ASD in pedagogy is presented. The important fact is that specialists redirected their interests in this disorder to practical steps aimed at theories used to improve functioning of children with ASD in social environments such as kindergarten or school. The analysis segment consists of three chapters. The first chapter is an introduction to the analysis segment, and it describes: the goal, the method of conducting the research and the experimental group. This chapter also presents hypotheses and preliminary conclusions which are key to the further stage of students texts analysis. Chapter 3.3: Creative writing or realisation of the form? discusses the two aspects of teaching narrative forms and realisation of written expression by elementary school students in grades from fourth to sixth. I discuss and present narrative essay and a page from a diary models I created which are helpful to students with ASD when they attempt to create a written narrative form. The models I presented were the important element in the research process because they took into consideration specific difficulties and needs of students with ASD, they were properly adapted for the students and they combined the content of language education with therapeutic goals (and functionality). The models helped the examined students to understand the particular narrative form as well as its style, they reminded them about linguistic characteristics that are necessary in the correct editing of written narrative forms which were used as the research material for this dissertation. The research material consists of school documents (diagnoses by psychological and pedagogical counselling centre) of particular students and their work (the narrative essay and the card from a diary) that meet the criteria of the two written narrative forms which were written over the period of three years (from the fourth grade to the sixth grade of elementary school) and that were created by students with ASD attending school with integration classes. The following two chapters (4 and 5) of the main analysis section contain the analysis and conclusions of the research material – written narrative forms created by students with ASD from 2012 to 2019. Both chapters are divided into subsections describing in detail particular elements of text layers and levels of students written narrative forms analysis (in accordance with models presented in chapter 3). The subsections are as follows: 1. Abilities level at the beginning of the fourth grade. 2. Formal components 3. Coherence and language correctness 4. Originality of narration 5. Orthography and punctuation The starting point in research on developing text creating skills is the diagnostic test verifying the level of mastering basic content from the first level of education which is carried out at the beginning of the fourth grade so in 2012, 2013, 2015, 2016. Diagnostic tests were not adapted to particular difficulties connected to students’ disabilities because the goal was to verify the level of knowledge of the examined student in accordance with the norm. The test varied in instruction and content to a small extent in different years. The analysis of research material, comments and conclusions are supported by pedagogical observation of the students in given students’ groups that were performed as part of the daily, routine Polish teacher’s work in one of the Warsaw’s elementary schools with integrated classes.